هزاران سال بشر درتمام روی زمین از مواد مخدربه عنوان یک وسیله فراموشی ورهایی ازغم واندوه استفاده کرد. از قدیمی ترین ازمنه تاریخ انسان تمایل به مصرف مواد داشته که درحالت روانی وهوشیاری ازتغییر بوجود آورده الکل وتریاک درمیان قدیمی ترین داروها روان گردان قرار دارند که دربسیاری ازفرهنگ ها مورد استفاده قرار گرفته اند.
درنقاشی ها که برروی سنگ حک شده طرح هایی ازگل بوته شقایق وخشخشان دیده شده است. قدیمی ترین این آثارر مربوط به 4000 سال پیش درنواحی روم ومصر باستان بوده است. بامیان وسومریان، فنیقیها وآشوریان با خواص مواد مخدرآشنا بوده اند.از2000 سال پیش بیشتر مصری ها، پارت ها، هندوها، چینی ها، ژاپنی ها، رومیان ویونانیان ملت هایی بوده اند که خشخشاش رابعنوان داروی مغز شناخته ومورد استفاده قرارداده اند.
بریکی ازسکه های قدیم یونان تصویر بوته خشخشاش دیده شده است. خود واژه افیون نیزدارای ریشه یونانی است.
بقراط ازشیره خشخاش به عنوان داروی خواب آور، مسکن درد سخن گفته است.
افلاطون درجهت استفاده های طبی از مواد وبه منظور کاهش از درد بیماران خود مطالعاتی داشته است وخود خواص شیرها، گرد خشخشاش را آزمایش کرده وبرای مداوای بیماران مورداستفاده قرارمی داده است . کشورهندوستان بعد ازمصر باستان قدیمی ترین سرزمینی است که در آن مصرف مواد رواج داشته است وعده ای براین باورند که زادگاه اصلی افیون هندوستان بوده است. هندی ها درمورد مصرف تریاک تعصب خاصی داشتند وتریاک را دارویی آسمانی وشفا بخش می دانستند وآنرا بهترین درمان کلیه الام جسمی وروحی می دانسته اند وحتی اعتقاد داشتند که پلیدی های انسان چون خشم، غضب، حسد، هوی وهوس های انسانی را ازانسان دور می کند. 200 سال قبل درمحافل ادبی فرانسه، حشیش مورد توجه بوده است. ازدانشمندان ایرانی زکریای رازی وابوعلی سینا به خواص دارویی تریاک توجه داشته اند. با پیشرفت علم طب وشیمی انواع داروهای مخدر زیادتر شد ومصرف طبی به سوی مصرف که امروزه اعتیادش می خوانیم کشیده شده است.
معرفی تریاک به انگلستان که با تجارت چینی بوجود آمد موجب سوء استفاده های وسیع از آن درقرن 19 گردید. درضمن جنگ های داخلی آمریکا، ابداع تزریق این داروها سبب استفاده غیر طبیعی وسیع ازمرفین شد. هروئین درسال 1898 برای اولین باربصورت گرد سفید رنگ مورد مصرف قرار گرفت.یکی ازداروهای دیگر برمورها بود که اواسط قرن 19 بعنوان خواب آور رواج یافت. اواخر قرن نوزدهم غربی ها گیاهانی راکه به منظور تخدیر بکار می رفتند مثل کاکوئین وحشیش شناختند قبل از جنگ ژاپن هزاران جوان سوی آمختامین ها روی آوردند وکنترل مسئله مستلزم تدبیرهایی مثل ایجاد مؤسسات روانپزشکی وایجاد موازین قانونی بود.
کاکوئین که اولین با توسط بومیان آفریقا کشف شد بصورت جویدن، مورد مصرف قرارگرفته است این ماده درحال حاضر ازمواد مخدر وپرمصرف درقاره آمریکا واروپاست. درحالی که ماری جوانا ها لوسنوردنها دردهه 7 این قرن درطبقات متوسط وبالای متوسط امریکا شیوع یافت. هروئین ترکیب قوی وسریع الاثر مرفین یک مسئله طبی وقانونی وخیم مردم شهری وفقیر سیاه پوست گردید. درسال 1970 ثابت شد که فقط درشهر نیویورک صد هزار معتادبه مواد مخدر وجود دارد. مع هذا درمراحل آخر جنگ ویتنام، انواع خاصی ازتریاک دردسترس سربازان آمریکایی درویتنام قرارگرفت . مطالعه ای نشان داد که نیمی ازسربازان آمریکایی درویتنام درسال 1970 ازتریاک ومشتقات آن استفاده می کردند و20 درصد تقریباً مصرف کننده دائمی بوده اند.
ژاپن
تا قبل از 1945 درژاپن اثری ازمشکلات اعتیاددیده نمی شود از این رو آن را دور آرام نامیده اند درژاپن شکل اعتیاد از سال 1945 آغاز وبه چند دوره تقسیم گردید:
1- اولین دوره که پس ازجنگ دوم بودواستعمال محرک ها رواج داشت دراین دوره به علت شرایط ناشی ازجنگ ، استعمال مواد محرک بویژه بین کارگران شب کار، دانش آموزان برخی ازافرادی که مردم را به نحوی سرگرم می نمودند شیوع یافت.
2- کاهش استعمال محرک های مشکل استعمال مواد مخدر بویژه هروئین آغاز گردید بطوری که آماردرسال 1961 نشان می دهد چهل هزار معتاد به هروئین وجود داشت که دراین دوره افزایش چشمگیری مصرف هروئین به چشم می خورد.
3- دروه آرام 1969-1964 که ازمصرف هروئین ومواد مخدر کاسته شد ژاپن ازنظر اعتیاد دوره آرامی را گذراند.
4- دوره رواج مجدد ، محرک ها درسال 1970 از این سال مصرف محرک ها دوباره دو برابر شد وشیوع یافت.
چین
در گذشته دور در چین آشنایی چندانی با مواد افیونی نداشته اندو نوشته های تاریخی بیانگر آنند که از آن به عنوان گل زینتی استفاده می کرده اند در سالیان دراز پس از آن به خاصیت تخدیری آن پی برده اند، چین می نماید که تریاک به عنوان ماده مخدر نخست به هندوستان و سپس به چین زودتر از دیگر کشورها پاگذاشت. در قرن 17 میلادی که پای اقدام اروپای به قاره آسیا باز شدکشیدن و استعمال تریاک نیز گسترش یافت به معنای دیگر پدید اعتیاد با آمدن بیگانگان استعمارگر در شرق آغاز شد و یکی از انگیزه های انتشار اعتیاد در آسیای کمپانی هند شرقی انگلیس در هند بود. تریاک ابتدا در هند و آسیای صغیر تولید می شده است. بیش از 1767 واردات تریاک چین در هند از دویست صندوق در سال تجاوز نمی کرد. حکومت شنگ واردات تریاک را به منظور استفاده در ترکیبات دارویی و طبی مجاز ساخته بود. در سال 1773 حکومت انگلیسی هند، سیاست تبه کارانه صادرات تریاک به چین پیش گرفت و حق انحصاری تجارت تریاک را به کمپانی هند شرقی واگذار کرد. به منظور تکمیل این سیاست در سال 1798 حق انحصاری تجارت تریاک را به کمپانی هند شرقی تنویض کرد تا سال 180 تریاک صادر شد به چین به مرز دو هزار صندوق رسید از آغاز تنها اشراف- مقامات، مالکان و تجارثروتمند تریاک دود می کردن. بعدها از هر قماشی، انگل و مفت خور طبقه حاکم مانند خواجگان، دربار، گردانندگان عشرتکده ها حاملان تخت روان، سربازان، راهبان و راهبان بودایی، شهر معتاد شدند، بر طبق بررسی در سال 1853 بیش از دو میلیون نفر تریاک دود می کردند.
تاریخچه تریاک و مواد مخدر در ایران
درباره ورود تریاک به ایران قولهای متفاوتی وجود دارد. به نظر عده ای تریاک از طریق عربها به ایران وارد شده. برخی محققین مدعی اند که
طبق تعریف فوق که توسط اشبی در سال 1960 ارائه شده ، سه موضوع متفاوت وجود دارد :
یک واقعیت (شئ مشاهده شده )
یک برداشت (درک) از واقعیت
یک بیان (نمایش) از برداشت صورت گرفته
اشبی ، اولی را Machine ، دومی را System و سومی را Model می نامید .
سیستم مجموعه ای از دو یا چند عنصر(element) است که سه شرط زیر را داشته باشد :
هر عنصر سیستم بر رفتار و یا ویژگیهای کل(whole) سیستم ، موثر است .
به عنوان مثال رفتار اجزایی از بدن انسان مثل قلب و مغز و شش می توانند عملکرد و ویژگیهای بدن انسان را به عنوان یک کل تحت تاثیر قرار دهند .
بین عناصر سیستم از نظر رفتاری و نوع تاثیر بر کل سیستم ، وابستگی متقابل وجود دارد .
یعنی نحوه رفتار هر عنصر و نیز نحوه تاثیر هر عنصر بر کل سیستم ، بستگی به چگونگی رفتار حداقل یک عنصر دیگر از سیستم دارد . به عنوان مثال در بدن انسان ، نحوه رفتار چشم بستگی به نحوه رفتار مغز دارد .
هر زیر مجموعه ای از عناصر تشکیل شود ، بر رفتار کل سیستم موثر است و این تاثیر بستگی به حداقل یک زیر مجموعه دیگر از سیستم دارد . به عبارت دیگر اجزای یک سیستم چنان به هم مرتبط اند که هیچ زیر گروه مستقلی از آنها نمی توان تشکیل داد .
تعریف فوق ، یکی از تعاریف عمیق و دقیق سیستم است که درک آن نیاز به تعمق دارد . نتایجی که از تعریف فوق در مورد سیستم می توان گرفت :
بازخور( Feedback )
بازخور یا پس خوراند یکی از مکانیسمهایی است که در اغلب سیستمها به گونه ای موجود است . ترموستاتها ساده ترین دستگاههای مکانیکی هستند که با مکانیسم بازخور عمل می کنند . ترموستاتها با افزایش یا کاهش دما ، اقدام به قطع یا وصل دستگاه می کنند . برخی موشکهای رها شده از هواپیما از طریق بازدریافت برخورد امواج رادار مسیر خود را اصلاح می کنند . در سیستمهای طبیعی نیز نظام بازخور وجود دارد . موجودات زنده با دریافت نشانه های هشدار ، رفتار خود را تغییر می دهند . رابطه یک ارگانیسم زنده و محیط آن ارتباطی دوجانبه و مبتنی بر اصل بازخور است. یک ارگانیسم زنده بر روی محیط خودش تاثیر می گذارد . مکانیسم بازخور معمولا با مکانیسم کنترل همراه است . راننده ای که هدایت یک اتومبیل را برعهده دارد ، اطلاعاتی را از طریق حواس خویش از مسیر دریافت و با آن اطلاعات اتومبیل را کنترل می کند . بازخوردهایی که راننده پیوسته از محیط می گیرد ، او را در تصمیم هایش قبل از پیچاندن فرمان ، کم یا زیاد کردن سرعت و ترمز بموقع و ... یاری می دهد .
تعریفی دیگر از بازخور : بازخور ، فرایندی است که طی آن یک سیگنال ، از زنجیره ای از روابط علی عبور کرده تا اینکه مجددا بر خودش تاثیر بگذارد . با توجه به نوع تاثیر مجدد ، دو نوع بازخور وجود دارد :
بازخور مثبت : افزایش (کاهش) یک متغیر ، نهایتا موجب افزایش (کاهش) بیشتر آن متغیر می شود .
بازخور منفی : افزایش (کاهش) در یک متغیر ، نهایتا موجب کاهش (افزایش ) آن متغیر می گردد .
مثال : یک تغییر در دمای اتاق در اثر حمله هوای سرد را در نظر بگیرید . این کاهش ممکن است منجر به فعالیت های مختلفی شود . مثلا افراد حاضر در اتاق لباس گرم بپوشند یا به اتاق گرم تر بروند یا ترموستات ، بخاری را روشن نماید . فعالیت بخاری ممکن است موجب وقوع خیلی چیزها شود . مثلا سطح سوخت مخزن بخاری پایین بیاید و موجب خرید سوخت در آینده شود . یا موجب پوسیدگی و گسستگی کوره و تعمیر آن در آینده گردد . اما هیچ یک از اینها تاثیر بازخور روی دمای اتاق ندارند . فعالیت مهم کوره از دید ما (به عنوان تحلیل گر دمای اتاق) تشعشع گرما در اتاق است که موجب افزایش دمای اتاق می گردد . یعنی یک کاهش در دمای اتاق ، نهایتا موجب افزایش در دمای اتاق شد .
محیط سیستم ( System Environment )
محیط سیستم را عواملی تشکیل می دهد که در خارج از سیستم قرار می گیرند . شناسایی محیط و عوامل محیطی معمولا به سادگی انجام نمی گیرد . زیرا مرز سیستم با محیط ، مرزهای ظاهری آن نیست . طبق تعریف چرچمن ، محیط ، عوامل و اشیایی را شامل می شود که در رابطه خود با سیستم موثر و غیر قابل تغییرند . او به مدیران توصیه می کند در رابطه با شناسایی عوامل محیطی دو سوال مطرح کنند : اول اینکه ، آیا عامل مورد نظر سیستم را متاثر می سازد یا خیر ؟ اگر پاسخ این سوال مثبت باشد ، سوال دوم را بدین سان مطرح می سازد : آیا سیستم قادر به تغییر آن عامل است ؟ بعبارت دیگر می تواند آن محدودیت یا مانع را از پیش پای فعالیت های خود بردارد ؟ در صورتی که پاسخ سوال دوم منفی باشد ، آن عامل ، یک عامل محیطی است .
تعریف محیط بستگی به ناظر و منظور دارد . به عنوان مثال ، یک خانه ، برای یک معمار با تمام اجزاء ، یک سیستم است . ولی برای مهندس مکانیک ، سیستم حرارتی ، یک سیستم و خانه محیط آن است . برای یک روانشناس ، سیستم حرارتی و برقی ، نامربوط هستند ( جزئی از سیستم و محیط آن ، نیستند . )
سیستم بسته ( Closed System )
سیستمی است که محیط ندارد . به عبارت دیگر ، سیستمی است که هیچ تعاملی با هیچ عنصر خارجی ندارد .
حالت سیستم (State of a System )
مجموعه ویژگیهای یک سیستم را در هر لحظه از زمان ، حالت سیستم در آن لحظه گویند .
سیستم ایستا
سیستمی است که یک حالت بیشتر ندارد . هیچ رویدادی در آن رخ نمی دهد .
سیستم دینامیک
سیستمی است که حالت آن در طول زمان تغییر کند . در این سیستم رویداد وجود دارد . دینامیک یا استاتیک بودن یک سیستم بستگی به ناظر و منظور دارد . به عنوان مثال یک سازه فلزی ممکن است از دید ما استاتیک و از دید یک مهندس سازه ، دینامیک باشد .
سیستم هومواستاتیک (Homeostatic System )
یک سیستم استاتیک است که عناصر و محیط آن دینامیک باشند . این نوع سیستمها در برابر تغییراتی که در محیط آنها بوجود آید و نیز در برابر اختلال هایی که از درون بر آنها وارد آید ، واکنش نشان داده و این واکنش در برابر خنثی سازی تغییر است . به عنوان مثال یک ساختمان را در نظر بگیرید که دمای درون خود را در برابر تغییر دمای محیط ثابت نگه می دارد . بدن انسان نیز که سعی می کند دمای درونی خود را در میزان مشخصی ثابت نگه دارد ، از این دیدگاه یک سیستم هومواستاتیک است .
گردید در طول تاریخ تحت تأثیر عوامل گوناگون و متناسب با شرایط مکانی جرائمی محقق گردیده است و این امر موجب کنکاش محققان در عواملی شده است که در ایجاد بزه و جرم نقش داشته اند. همان طور که بیان شد اصرار جرم شناس به شیوه و روش جدید و متدی که پیش روی ما است ریشه در دیدگاههای نظری دانشمندان غربی دارد ولی با همان شیوه و روش اندیشمندان کشورمان نیز نظریه پردازی هایی داشته اند که در این مبحث سوابق موجود را در سطح کشور و استان به شرح ذیل بررسی می نماییم .
7-2- پیشینه تجربی (کشوری)
آثار متعددی از اندیشمند فقید دکتر مهدی کی نیا در زمینه های روان شناسی جنایی و جرم شناسی وجود دارد. این آثار ارزشمند از مهمترین منابع حقوق کیفری در کشور و نیز از منابع درسی دانشگاهیان محسوب می گردد. البته آثار استاد فقید اگر چه رویکردی تجربی داشته و مصادیق و عناوینی که در شکل گیری بزه نقش دارد عنوان می کند لکن فاقد جامعه هدف است و بیشتر تجربه منابع غربی است . و در خصوص مصادیق مجرمانه کشورمان بسیار کم در آن نظریه پردازی شده است . محققان دیگری از قبیل دکتر پریرخ دادستان در روان شناسی جنایی ، دکتر علی نجفی توانا ، دکتر سعید شاملو و... به سبک و روش دکتر کی نیا و با شعاع کمتری به صورت تجربی به تحقیق و تفحص درباره جرم و پدیده بزهکاری و بزهکاران پرداخته اند. ولی این پژوهش ها نیز عملاً با مصادیق و عناوین مجرمانه و بزهکاری که در کشور ما اتفاق می افتد بیگانه است و پژوهشگران کشورمان آموزه های تجربی را با عناوین مجرمانه داخل کشور وفق نداده و در این پژوهش ها میزان و تأثیر هریک از عوامل با جرائم و بزهکاری های واقع در کشورمان مشخص نیست. شاید همین امرسبب گردیده است تا در کشور ما میزان تأثیر هر یک از عوامل بزهکاری مشخص نباشد و در این خصوص در سطح ملی نیز برای آن برنامه ریزی نشود .آثار ارزشمند جناب آقای نجفی ابرندآبادی در زمینه ی جرم شناسی و روانشناسی و جامعه شناسی جنایی در حال حاضر از مهمترین منابع داخلی است که ضروری است کلیه دانشجویان حقوق کیفری و علاقمندان به حقوق جزا به این مجموعه غنی دسترسی داشته و به آن مراجعه نمایند .در پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکترای برخی از پژوهش ها از عالم تئوری و نظریه پردازی خارج شده و به صورت مصداقی عنوان بزه را در سطح کشور یا استان یا شهر خاصی مورد هدف قرار داده که به نظر می رسد آنچه که مطمح نظر در حقوق جزا و پیشینه تجربی تحقیق است این پژوهش هاست که تئوری های نظری در حقوق کیفری با مصادیق مجرمانه در کشور یا استان خاصی مرتبط می نماید و با رقم و عدد میزان هر عامل را به صورت مشخص بیان می دارد . در واقع عاملی از عوامل جرم زا ممکن است در سطح کشور بیشترین رقم ودر سطح استان کمترین رقم را به خود اختصاص دهد .بررسی میزان تأثیر عوامل در پدیده بزهکاری، ذهن ما را به عالم واقعیت ها در این خصوص رهنمون می نماید و موجب می گردد ما با نگاهی واقع بینانه تر در پیشگیری از جرم و اصلاح مجرمان قدمهای استوار و مستمری برداریم و به صورت مؤثر در برابر بزهکاری های شایع عکس العمل مناسب به عمل آوریم . خشونت ، خانواده های بی سرپرست یا بد سرپرست ، دوستان ناباب ، اعتیاد ، مواد مخدر ، تعصبات بی جا ، سن ، جنس ، فقر ، حاشیه نشینی ، سطح معلومات ، اعتقادات مذهبی ، تقلید ، آموزش وسایل ارتباط جمعی به عنوان مهمترین عوامل شخصی و محیطی وجه اشتراک کلیه تحقیقات تجربی است که برای بررسی عوامل بزهکاری در کشور به عمل آمده است. در برخی از پژوهش ها و نیز در پژوهش حاضر آنچه مورد هدف قرار می گیرد میزان تأثیر هر یک از عوامل فوق در بزهکاری است . در صورت کشف عاملی که بیشترین تأثیر را در زمان و مکان خاصی داشته می توان عواملی که در ایجاد آن نقش دارند شناسایی نمود. در این صورت می توان راهکارهای مناسب برای عکس العمل اجتماعی در برابر پیشگیری از جرم اتخاذ نمود . همچنین در کلیه ی پژوهش های پیش گفته پیشگیری از جرم (اعم از کیفری یا غیر کیفری) و اصلاح مجرم (اعم از اصلاح کیفر یا غیر کیفری) وجه مشترک راهکارهای عملی برای پیشگیری از جرم و اصلاح مجرمین مد نظر قرار گرفته است .
8-2- پیشینه تجربی (استانی )
به نظر می رسد بررسی بزهکاری در استان کرمانشاه به نسبت برخی از استان های توسعه یافته تر کمتر مورد توجه قرار گرفته است . البته ، همین پژوهش های اندک صرفاٌ فضای کتابخانه های استان را پر کرده است . و در عمل یافته ای علمی که با تحقیق و روش های نوین تحصیل گردیده توجهی خاص و در خور آن نشده است .همچنین ، پژوهش هایی که در استان در خصوص بررسی پدیده بزهکاری و حقوق کیفری صورت گرفته کمتر از تحقیقاتی است که در خصوص سایر رشته ها به عمل آمده است با این وجود توسعه رشته حقوق و گرایش های آن از حیث کمی در کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاههای استان رونقی چشمگیر به تحقیق و پژوهش در این رشته از علوم انسانی داده است . پایان نامه ارشد آقای حمید رضا فلاح زاده تحت عنوان نقش و تأثیر خانواده در بزهکاری نوجوانان در استان کرمانشاه ، جامع ترین تحقیقی است که در استان با نگاهی نو به عوامل بزهکاری و منشأ آن توجه نموده است .در این پژوهش محقق سعی نموده از منظر روان شناسی جنایی و جرم شناسی جنایی و جامعه شناسی جنایی و دیگر علوم مرتبط با حقوق جزا به صورت یکجا منشأ و آثار و عکس العمل اجتماعی با پدیده بزهکاری با روش میدانی نقد و بررسی نماید . در پژوهش دیگر که توسط خانم دکتر طیبه نادر آبادی با مدیریت آقای حمید رضا فلاح زاده تحت عنوان « بررسی میران وندالیسم در بین دانش آموزان مقطع متوسطه » در استان کرمانشاه صورت گرفته نتایجی بر خلاف یافته های کشوری حتی جهانی به دست آمده است . در این پژوهش که صحت یا سقم یافته های پژوهش با تست و تی تست های معتبر ارزیابی شده تأثیر عوامل درونی در بزهکاری بیشتر از عوامل بیرونی و محیطی است . در حالی که در اغلب پژوهش هایی که در سطح کشور و حتی جهان به عمل آمده بیانگر این است که تأثیر عوامل بیرونی در بزهکاری بیشتر از عوامل درونی است . بابررسی اجمالی بر کلیه یافته هایی که در استان تحصیل گردیده است .اعتیاد ، مواد مخدر ، خانواده های بی سرپرست یا بد سرپرست ، فرهنگ ، سن ، جنس ، حاشیه نشینی ، وجود فرد بزهکار در خانواده ، آموزش ، وسایل ارتباط جمعی ، تقلید ، فقر ، فاصله طبقاتی ، ترک تحصیل ، مهاجرت ، بی کاری و آموخته های قبلی ،ناراحتی های جسمی و روحی روانی ، تعصبات بی جا و قبیله ای یا خانوادگی ، کمبود محبت ، خشونت و پرخاشگری از مهمترین عواملی است که در بزهکاری مجرمان تأثیر داشته است . البته در تحقیقات استانی نارسایی یا فقدان قوانین و مقررات متناسب با فرهنگ و وضعیت جامعه و کار آمد نبودن امکانات قضایی و انتظامی و عدم توجه مسئولان استانی به پدیده بزهکاری درا ستان را به عنوان عوامل دیگری ذکر نموده اند که در بزهکاری افراد مؤثر بوده است . جناب آقای دکتر جلیل کریمی(1393) در یک پژوهش تحت عنوان بررسی و شناسایی مناطق جرم خیز شهر کرمانشاه (اطلس جغرافیایی جرم)پدیده ی جرم را در استان کرمانشاه از دیدگاه روان شناسی و جامعه شناختی با رویکردهای به کار گیری از جی .آی . اس مورد نقد و بررسی قرار داده است . همچنین ، پژوهشی دیگر در همین زمینه توسط جناب آقای مسلم حدیدی (1387) تحت عنوان تبیین جامعه شناختی کانون های جرم خیز در کرمانشاه با استفاده از جی . آی . اس ، طرح پژوهشی استانداری کرمانشاه صورت گرفته که در آن عوامل و کانون های جرم خیز بارویکرد آماری تجزیه و تحلیل شده است . در این پژوهش پدیده ی مجرمانه که به صورت آماری از جهت برهه ی زمانی و مکانی مورد توجه قرار گرفته بسیار حائز اهمیت است که باید مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد . با این وصف ، تا کنون تحقیقی تحت عنوان پژوهش حاضر در استان صورت نگرفته است . این تحقیق علاوه بر تفاوت موضوع از نظر نوع و شیوه روش بررسی اطلاعات و تحلیل آن و نتایجی که از آن حاصل می شود با کلیه تحقیقاتی که تا کنون در استان به عمل آمده است متفاوت می باشد این موضوع در فصل بعدی تحت عنوان روش تحقیق مورد پردازش قرار گرفته است و توضیحات بیشتر در آن فصل ارائه می گردد.
9-2- تکمله
با ارتباطی که بین تئوری های نظری و مصادیق آن به صورت تجربی ایجاد شده است مفاهیم حقوق جزا و جرم شناسی با رویکرد عملیاتی، بزهکاری را از جهت منشأ و اثر مورد توجه قرارداده است و بر اساس آن راهکارهایی برای پیشگیری از جرم و اصلاح مجرمان ارائه می دهد .در کلیه پژوهش های موجود جرم معلول عوامل درونی (شخصی)و بیرونی(محیطی) است .میزان و تأثیر این عوامل در بزهکاری بر حسب زمان ، مکان و شرایط متفاوت می باشد .در واقع بررسی همین تفاوت ها است که قوانین و راهکارهای پیش رو را واقع بینانه بر پدیده بزهکاری منطبق می نماید. بنابراین در این تحقیق علاوه بر گونه های بزهکاری میزان وتأثیر هریک از عوامل درونی و بیرونی در تحقق پدیده بزه و آثاری که بر آن مترتب است مورد توجه قرار خواهد گرفت.
فهرست:
فصل اول:
چکیده................................................................................................................................................................ 1
مقدمه....................................................................................................................................................................3
بیان مساّله............................................................................................................................................................4
اهمیت و ضرورت تحقیق...............................................................................................................................7
اهداف تحقیق......................................................................................................................................................7
فرضیههای تحقیق............................................................................................................................................7
تعریف مفاهیم.....................................................................................................................................................8
شخصیت (تعاریف و نظریهها)....................................................................................................................11
نظریۀ فروید.......................................................................................................................................................12
نظریۀ یونگ......................................................................................................................................................17
نظریۀ آدلر..........................................................................................................................................................23
نظریۀ راجرز.......................................................................................................................................................30
نظریۀ گشتالت....................................................................................................................................34
نظریۀ رفتاری....................................................................................................................................................35
نظریۀ درمان شناختی – رفتاری..............................................................................................................39
نظریۀ رویکرد صفات.......................................................................................................................................42
رضایت شغلی (تعاریف و نظریهها)...........................................................................................................49
نظریۀ گینزبرگ...............................................................................................................................52
نظریۀ سوپر........................................................................................................................................................53
نظریۀ رو.............................................................................................................................................................56
نظریۀ انتظارات................................................................................................................................................58
نظریۀ جان هالند..............................................................................................................................................59
نظریۀ سلسله مراتب مزلو..............................................................................................................................61
نظریۀ عوامل بهداشتی – انگیزشی...............................................................................................................63
پیشینۀ پژوهش................................................................................................................................................65
روش پژوهش.....................................................................................................................................................72
جامعۀ آماری..........................................................................................................................................72
نحوۀ آماری و روش نمونهگیری.................................................................................................................72
متغیر پیش بین................................................................................................................................................72
متغیر ملاک.......................................................................................................................................................72
روش ابزار گردآوری دادهها........................................................................................................................72
پرسشنامۀ رضایت شغلی JDI................................................................................................................72
پرسشنامۀ شخصیتی NEO-FFI........................................................................................................73
روش تجزیه و تحلیل آماری ....................................................................................................................73
یافتههای توصیفی .........................................................................................................................................75
یافتههای استنباطی ......................................................................................................................................76
نتیجهگیری ........................................................................................................................................80
محدودیتهای پژوهش ...............................................................................................................................82
پیشنهادات کاربردی ......................................................................................................................................82
منابع و ماخذ ..................................................................................................................................................84
پیوست ..............................................................................................................................................................87
از میان ویژگیهای مختلف چیزی که میتواند به انسانها کمک کند تا خود و دیگران را بهتر بشناسد شخصیت است. یعنی جنبهای از حیات انسان که اجازه میدهد پیشبینی کنیم آدمی در اوضاع و احوال معین چه رفتاری از خود نشان خواهد داد. روانشناسان در مورد ابعاد شخصیتی افراد نظرات گوناگونی ارایه دادهاند، از جمله این نظرات میتوان به نظر برن رویتر اشاره کرد که در آن شخصیت دارای شش جنبه 1- تمایل به عصبی بودن، 2–تمایل به با خود بودن، 3- درونگرایی - برونگرایی، 4- سلطهجویی - سلطهپذیری، 5- اعتمادبهنفس و 6- اجتماعی بودن میباشد.
صاحبهای هر کدام از جنبههای شخصیت به شیوههای خاصی رفتار میکنند و دارای انتظارات خاصی هستند، توانایی و مهارتهای رفتاری منحصر به فرد و نیز نیازهای متفاوتی نیز دارند و بر اساس الگوی شخصیتی خود دارای نیازها، انتظارات، انگیزهها، توقعات و اهداف خاصی میباشند. از طرفی سازمانها نیز بر حسب اهداف، وظایف و فعالیتهای جاری خود نیازها، انتظارات و توقعات خاصی را ارضا میکنند، بنابراین برای هر یک از انواع شخصیتهای متفاوت، محیط شغلی متفاوتی مناسب است. (نریمانی و خان بابازاده و فرزانه، 1386)
امروزه تعلیم و تربیت آدمی امری دشوار است و از این میان معلمان برترین نقش را بر عهده دارند و نقطه آغاز هر تحول آموزشی و پرورشی به حساب میآیند. همۀ کشورها به معلمان اثر بخش و باانگیزه به عنوان یکی از ارکان اصلی آموزش و پرورش نیاز دارند تا بتوانند جوانان خود را در قالب سیستم تعلیم و تربیتی خود پرورش داده و برای آیندهای بهتر مجهز شوند. ولی با شرایطی که بر جهان حاکم است نیاز ما به چنین معلمانی خیلی بیشتر از کشورهای دیگر است. یکی از بارزترین و برجستهترین برنامهها و خطوط تحقیقاتی که در کشورهای مترقی وجود دارد در زمینۀ شناخت ویژگیهای دنیای معلمی است. آنچه از تحقیقات روشن میشود این است که معلمی مجموعهای از تواناییها، قابلیتها و آگاهیهای در هم تنیده و جدایی ناپذیر لازم دارد تا یک فرد بتواند یک معلم موفق باشد. (شیرزاد، 1386، به نقل از عسگری، 1388)
مدیریت منابع انسانی پیچیدهترین و مشکلترین بخش مدیریت است و از جمله وظایف مدیران در جذب نیروهای انسانی مناسب از اهمیت ویژهای برخوردار است. در واقع، موفقیت هر سازمان در گرو استفادۀ بهینه از نیروی انسانی آن سازمان است و مستلزم به کارگیری افرادی است که تواناییها و استعدادهای خاص آن شغل را داشته باشند. در انتخاب افراد برای مشاغل مختلف سازمان، اصل کلی این است که خصوصیات داوطلب با وظایف شغلی او مطابقت کند. برای اینکه شرح وظایف با موفقیت انجام گیرد لازم است که مهارتها، استعدادها، خصوصیات خلقی و جسمی افراد در نظر گرفته شود و داوطلب آن شغل واجد این خصوصیات و استعدادها باشد. (حجازی و ایروانی، 1381)
گروهی بر این باورند که رضایت شغلی به شدت با عوامل روانی ارتباط دارد؛ به بیان دیگر، این گروه، رضایت شغلی را در درجۀ نخست از دیدگاه روانی و خصوصیات فردی توجیه میکنن. در رضایت شغلی، فرد به شغلش نوعی احساس مثبت دارد که زاییدۀ عواملی نظیر: شرایط کار، نظام سازمانی شغل، روابط حاکم بر محیط کار و تأثیر عوامل فرهنگی میباشد. لذا، میتوان نتیجه گرفت که رضایت شغلی احساسی روانی است که از عوامل اجتماعی نیز متأثراست. (شفیعآبادی، 1386، به نقل از رضویه و همکاران، 1389) بسیاری از صاحب نظران بر این عقیدهاند که صفات عمومی مختلف از قبیل هوش و یا تحصیلات عالی در همۀ مشاغل به موفقیت حرفهای کمک میکند، در نتیجه در اغلب موارد مجموعه عوامل واحدی را برای انتخاب افراد در مشاغل مختلف به کار میگیرند بیآنکه به ویژگیهای شخصیتی و روانی توجه لازم داشته باشند. گاه مشاهده میگردد علیرغم اینکه از لحاظ تناسب تخصص حرفهای افراد با تحصیلات یا محیط و وسایل کار آنها اشکالی وجود ندارد، اما محصول کار رضایت بخش نیست. یکی از دلایلی که میتواند در این رابطه موثر باشد عدم توجه به عومل روانی و انسانی افراد است. این عوامل انسانی میتواند در احساس رضایت خاطر شخص از شغل و علاقۀ او به کار در سازمان خلاصه کرد. (حجازی و همکاران، 1381) امروزه رضایت شغلی در سازمانها و ادارات از جمله موضوعات مهمی است که اغلب مدیران و کارفرمایان در سراسر دنیا برای آن اهمیت زیادی قائلند. مسلماً رضایت شغلی در رفتار عملی کارکنان اثر بسزایی دارد و به گونه مؤثری اثر خود را در شغل فعلی، کارابودن، اثر بخش بودن و آمادگی به منظور ارتقای شغلی نشان میدهد. با توجه به اینکه اولین و مهمترین جزء سازمان، افراد انسانی با شخصیتهای مختلف خود هستند، انگیزهها، تواناییها، تمایلات، باورها و افکار که در واقع از اجزای مهم تشکیل دهنده شخصیت انسان است، حدود انتظارات و توقعات افراد را نسبت به یکدیگر و همچنین نسبت به سازمان تعیین میکند. (ماًمنپوش، 1388، به نقل از دستورانی و همکاران، 1391)
پژوهشهای بسیاری در رابطه با تاثیر تیپهای شخصیتی با رضایت شغلی صورت گرفته شده است. از جمله این پژوهشها میتوان به پژوهشی با استفاده از پرسشنامۀ شخصیتی برن رویتر در مورد دبیران و کارکنان اداری جامعۀ زنان تحصیلکرده شهر تهران به عمل آمده که در آن به مقایسه جنبههای شخصیتی این کارکنان پرداخته و رابطۀ شغل را با جوانب شخصیتی مورد بررسی قرار داده است. نتایج این پژوهش نشان میدهد که تفاوت قابل ملاحظهای میان زنان کارمند لیسانس و دبیران در هیچ یک از جنبههای شخصیتی وجود ندارد. یافتههای این پژوهش همچنین نشان داد که درجۀ تمایلات افراد نسبت به عوامل شخصیتی ششگانه میتواند راه گشایی برای انتخاب شغل و موفقیت شغلی باشد. (سوری، 1373، به نقل از حجازی و همکاران، 1381)
در پژوهشی با عنوان بررسی و مقایسۀ رضایت شغلی کارکنان آموزشی و غیرآموزشی در شهر یاسوج انجام داد و به این نتایج دست یافت: 1- کارمندان آموزشی و غیرآموزشی با مدارک تحصیلی مختلف از رضایت شغلی یکسانی برخوردار هستند. 2- بین رضایت شغلی کارمندان زن و مرد آموزشی و غیرآموزشی تفاوت معنیداری وجود دارد، زنان در مقایسه با مردان از رضایت شغلی بیشتری برخوردارند. (فرامرزی، 1375)
در پژوهشی، آوی و همکاران نشان دادند که خوشبینی با رضایت شغلی همبستگی مثبت و معنیداری دارد. یعنی این افراد، تعلق بیشتری به شغل خود داشته و شغل خود را بهتر انجام میدهند (بهادری خسروشاهی و همکاران، 1391)
نتایج مطالعه دیگری در زمینه عوامل موثر بر رضایت شغلی افسران مشاهده شد که با افزایش سلامت روانی رضایت شغلی نیز افزایش مییابد و در مقوله ویژگیهای شخصیتی هر چه اضطراب کمتر و قدرت رهبری و توان سازگاری بالاتر باشد افراد رضایت شغلی بیشتری دارند و همچنین سه عامل کارکرد اجتماعی، کنترل غرایز و سن سهم بیشتری در پیش بینی رضایت شغلی افسران دارند. (رسولی، 1392)
نتیجۀ یک تحقیق که روی کارمندان مرکز بهداشت شهرستان یزد انجام گرفت این نتیجه بدست آمد که با کاهش یا افزایش سلامت عمومی و تاثیر ویژگیهای شخصیتی، میزان رضایت شغلی نیز کاهش یا افزایش مییابد. (بخشایش، 1392)
در مطالعاتی که شیوۀ برخورد با مشکلات، حلمسائل و قدرت تصمیمگیری پزشکان در رابطه با درجۀ تحصیلی، ویژگیهای شخصیتی و زمان صرف شده مورد بررسی قرار گرفته معلوم شده است که هیچ ارتباطی میان قدرت تصمیمگیری با درجۀ تحصیلی وجود ندارد، در حالی که قدرت تصمیمگیری با شخصیت برونگرا نسبت مستقیم و با زمان صرف شده در تصمیمات نسبت عکس دارد. (باخمن[1]، 1991، به نقل از حجازی و همکاران،1381)
در مورد عملکرد شغلی و ویژگیهای شخصیتی به پژوهش پرداختند و نمونهای متشکل از 146 نفر از مدیران را در ارتباط با عملکرد با آزمون شخصیتی روبرتسون مورد مطالعه قرار دادند و دریافتند که بین استقلال شخصیتی و عملکرد شغلی و همچنین برونگرایی و مسئولیتپذیری در عملکرد بالا و پایین رابطه معناداری وجود داشت. (موری و مونت[2]، 1993، به نقل از محمدی، 1386)
در پژوهشی که ارتباط بین خصوصیات فردی و خصوصیات شغلی را مورد تایید قرار دادهاند. (جانسون و همکاران[3]، 1996، به نقل از حجازی و همکاران، 1381)
در پژوهشی پیرامون رابطۀ هوش هیجانی در رضایت شغلی نشان داد که ارتباط مثبت و قوی بین متغییرهای شخصیتی، علاقه و رضایت شغلی و در رفتار اجتماعی مثبت با هوش هیجانی وجود دارد. (کارسو و مایر[4]، 2004، به نقل از امینبیدختی، 1389)
در تحقیقی که ارتباط بین هوش کارکنان و مدیران با رضایت شغلی را میسنجید. نتایج نشان داد که هوشهیجانی کارمندان با رضایت شغلی و عملکرد شغلی رابطۀ مثبتی دارد به علاوه هوش هیجانی همبستگی بالاتری با رضایت شغلی کارمندان باهوش هیجانی پایینتر نسبت به کارمندان باهوش هیجانی بالاتر دارند. (توماس[5] و همکاران، 2009، به نقل از امینبیدختی، 1389)
انتخاب نیروی انسانی در بخش آموزش و پرورش از این باور هم مستثنی نیست. متاُسفانه، در انتخاب نیروی انسانی در بخش آموزش و پرورش از آزمونهای شخصیتی کمتر استفاده شده است و در حال حاضر این امر نیز صورت نمیگیرد. به همین سبب شناخت کافی از جنبههای شخصیتی شاغلان (معلمان) وجود ندارد. به منظور تاُمین اهداف گزینش و راهنماییهای شغلی در بخش آموزش و پرورش، تعیین ویژگیهای شخصیتی لازم برای احراز شغل معلمی، مطالعه در زمینۀ شخصیتی ضروری مینماید.
در این پژوهش رابطۀ بین ویژگیهای شخصیتی با رضایت شغلی سنجیده میشود. باید گفت: امروز رضایت شغلی در سازمانها و ادارات از جمله موضوعات مهمی است که اغلب مدیران و کارفرمایان دنیا برای آن اهمیت زیادی قائلند. اهمیت موضوع آنچنان است که هر سال بیش از یکصد مقاله در ماهنامههای تخصصی به چاپ میرسند، مبنی بر آنکه عامل انسانی در همۀ حیطهها مهم و مؤثراست، مخصوصاً در گسترۀ شغلی و سازمان از اهمیت زیادی برخوردار است.دراینجا عوامل شخصیتی را که به نظر میرسد در رضایت شغلی مؤثر میباشد بررسی خواهیم کرد.
پژوهش حاضر در رابطه پی پاسخ به این پرسش است که آیا بین میان ویژگیهای شخصیتی و عملکرد شغلی معلمان وجود دارد؟ و کدام یک از ویژگیهای شخصیتی انعطاف پذیری، روانرنجوری، برونگرایی، باوجدانبودن و موافقبودن در موفقیت شغلی آنان موثر است؟
شیوه درمانی رفتاری- شناختی به طور گسترده ای در درمان اختلالات اضطرابی استفاده می شود تحقیقات نشان داده است که این نوع درمان برای اختلالات مربوط به وحشت و ترس، اختلال اضطراب اجتماعی، و اختلال اضطراب منتشر، در میان بسیاری از شرایط دیگر موثر است. همانطور که از نامش پیداست این نوع درمان از دو جز تشکیل شده است:
تاریخچه رفتار درمانی
اگر بخواهیم تاریخچه رفتار درمانی را از لحاظ تاکیدی که بر رفتار و اصلاح آن میگذارد، بررسی کنیم، میتوان گفت که این شیوه درمان به قدمت پیدایش تمدن است و اولین تلاشهایی که انسانها برای هدایت افراد همنوع خود و بهبود رفتار آنان انجام دادهاند، نقطه آغازین رفتار درمانی است. اما به لحاظ علمی میتوان گفت که رفتار درمانی به دنبال مکتب روانشناسی رفتارگرا بوجود آمده است و در واقع اصول و قوانین این مکتب روان شناسی کاربرد درمانی دارد.
رفتار درمانگران میگویند گرچه بینش یا خودشناسی هدف ارزشمندی است اما منجر به تغییر رفتار نمیشود. ما خود اغلب میدانیم که به چه علت در موقعیت معینی رفتارهای خاصی نشان میدهیم، اما بهرغم این آگاهی نمیتوانیم رفتارمان را تغییر دهیم.
کسیکه هنگام سخن گفتن در برابر همدرسان خود احساس کمروئی زیادی میکند ممکن است بتواند خاستگاه آن را رویدادهای پیشین زندگانی خود بیابد (برای نمونه: توجه شود که هر بار اظهارنظری میکرده پدرش به وی ایراد میگرفته؛ یا مادرش غلطهای دستوری گفتههای او را تصحیح میکرده؛ یا در دوره دبیرستان بهعلت ترس از رقابت با برادر بزرگترش که سردسته گروه بحث و گفتگو بوده، کمتر در میان دیگران سخن گفته است)، اما شناختن علل این ترس احتمالاً به وی کمکی نمیکند تا بتواند در گفتگوهای کلاس شرکت کند.
بر این اساس در تاریخچه رفتار درمانی دو دیدگاه عمده شرطی کردن فعال و شرطی کلاسیک پایه و اساس رفتار درمانی است. دیدگاه کلاسیک بیشتر بر یادگیریهای عاطفی تاکید دارد و کاربرد آن در روان درمانی اصطلاحا رفتار درمانی نامیده میشود.
افرادی چون ولپه ، گلدشتاین ، لازاروس و سالتر از جمله کسانی هستند که در رفتار درمانی و تغییر و اصلاح رفتار بیشتر از اصول شرطی کردن کلاسیک استفاده کردهاند. از سوی دیگر کاربرد شرطی کردن فعال در روان درمانی را تغییر رفتار مینامند که افرادی نظیر بندورا ، لیندزلی و رابرت میگر از جمله کسانی هستند که از اصول شرطی کردن فعال برای تغییر رفتار استفاده کردهاند.
علاوه بر این دو دیدگاه نظریه یادگیری اجتماعی و یا یادگیریهای مبتنی بر مشاهده، بخش مهم دیگری را در سابقه رفتار درمانی اشغال میکند. در این دیدگاه تقلید یا الگوسازی بخش عمدهای از رشد و تکوین شخصیت است و تعدادی از تکنیکهای رفتار درمانی بر اصول این نوع یادگیری استوارند. از سوی دیگر چون رفتار درمانی کاربرد نظریات روان شناسی یادگیری است، در درمان علاوه بر سه رشته فکری فوق از دیگر نظریات متعدد یادگیری نظیر تئوری هال ، تولمن و ... نیز در درمان تاثیر پذیرفته است.
مفاهیم بنیادی نظریه رفتار درمانی
شخصیت
رفتار درمانی توجه چندانی به ارائه نظریهای در زمینه شخصیت نداشته است. آنان در درجه اول این فرض را پذیرفتهاند که اکثر رفتارهای انسان آموخته شده است و بنابراین میتوان با استفاده از اصول یادگیری ، رفتارها را تعدیل کرد یا کلا تغییر داد.
ماهیت انسان
در نظر رفتارگرایان و رفتار درمانگران، انسان ذاتا نه خوب است و نه بد، بلکه یک ارگانیزم تجزیه گراست که استعداد بالقوهای برای همه نوع رفتار دارد.
مفهوم اضطراب و بیماری روانی
رفتار درمانی، اضطراب را واکنشی میداند که بر اساس قوانین یادگیری قابل توجیه است. در دیدگاه آنها بسیاری از حالات غیر عادی روانی، پاسخهای شرطی هستند که به نحوی تقویت میشوند و ادامه مییابند.
هدف و انتظار از رفتار درمانی
رفتار درمانی کاربرد اصول تجربی یادگیری برای تغییر رفتار ناسازگار و نامطلوب است. از این رو رفتار درمانگران دقیقا با این مساله مواجهند که مراجع چگونه فرا گرفته است، یا فرا میگیرد؟ چه عواملی یادگیری او را تقویت میکنند و تداوم میبخشند؟ و چگونه میتوان فرایند یادگیری او را تغییر داد، تا چیزهای بهتری را جایگزین رفتارهای نامطلوب خویش کند؟ هدف اصلی رفتار درمانی آن است که ارتباطهای نامطلوب میان محرک و پاسخ به نحو مطلوبی تغییر یابند. انتظار از رفتار درمانی، در واقع تغییر رفتار نامطلوب است.
مراحل رفتار درمانی
در شیوههای رفتار درمانی مراحل مشخصی طی میشود:
رفتار درمانی کاربرد اصول تجربی یادگیری برای تغییر رفتار ناسازگار و نامطلوب است
تکنیکهای رفتار درمانی
تکنیکهایی که روان درمانگر در فرایند رفتار درمانی از آنها استفاده میکند، عمدتا بر اصول و قوانین نظریات شرطی فعال و کلاسیک و یادگیریهای اجتماعی مبتنی هستند و در مواردی ممکن است از اصول نظریات یادگیری دیگر نیز استفاده شود. اهم تکنیکهای رفتار درمانی به قرار زیر است:
شرطیکردن conditioning
رفتاردرمانگر عملا از هر دو شیوه شرطیسازی فعال و کلاسیک استفاده شایانی میکند. شرطیسازی کلاسیک یا واکنشی که متضمن جانشین کردن یک محرک به جای محرک دیگر و ایجاد ارتباط و وابستگی زیاد بین آنهاست، میتواند در تبیین پارهای از رفتارها و نیز حذف و یا ایجاد آنها به مشاور کمک کند. در شرطیسازی فعال یا کنشگر که مبتنی بر "قانون اثر" ثرندایک است، رفتارها به وسیله پیامدهایشان ایجاد و کنترل میشوند. شرطیکردن فعال در رفتار درمانی به صورت تقویت مثبت و منفی و تنبیه مثبت و منفی اعمال میشود. راهکار "اقتصاد ژتونی" که بر اساس تقویت مثبت است، روش موثری برای تغییر رفتار در کودکان و عقبماندههای ذهنی است.
خاموش کردن و یا حذف رفتار extinction
خاموش کردن یا حذف رفتار یکی دیگر از تکنیکهای رفتار درمانی ست که عبارت است از، تضعیف تدریجی یا حذف یک پاسخ که از راه عدم تقویت آن صورت میگیرد. هرگاه رفتار هدف روی دهد، میتوان صرفا با حذف کردن رویدادهایی که بسیار خوشایند هستند، آن رفتار را از بین برد. رایجترین کاربرد خاموشی در رفتار درمانی زمانی است که درمانگر حدس میزند رفتار هدف به خاطر به دست آوردن تقویتهای مثبت انجام میشود. بعد درمانگر وابستگیها را طوری ترتیب میدهد که این رفتار دیگر تقویت را تولید نکند. اگر فراوانی این رفتار کاهش یابد، خاموشی موفقیتآمیز بوده است.
حساسیتزدایی منظم systematic desensitization
این روش از رفتار درمانی که توسط ژوزف ولپی، روانپزشک اهل آفریقای جنوبی ابداع شد، معمولا با تکنیک تنشزدایی یا آرامش عضلانی و روانی همراه میشود. اصل درمانی در این روش جانشین کردن پاسخی (مثلا جایگزین کردن حالت آرامش) است که با اضطراب ناسازگار است. ابتدا مراجع یاد میگیرد که عمیقا آرام شود. گام بعدی ساختن سلسله مراتبی از موقعیتهای ایجاد کننده اضطراب است. این موقعیتها به ترتیب از موقعیتی شروع میشود که حداقل اضطراب را ایجاد کرده است تا موقعیتی که بیشترین هراس را به وجود آورده است. سعی بر این است که بیمار را در شرایط خاصی با میزانی از تحریک اضطرابآور یا ترسناک روبهرو سازیم و حساسیت وی را نسبت به آن محرک کمتر کنیم و به تدریج میزان اضطرابانگیزی را بالا ببریم تا جایی که بیمار بتواند در برابر اضطرابانگیزترین محرکها پاسخ غیراضطرابی از خود نشان دهد. این تکنیک از رفتار درمانی اغلب به صورت تجسمی عمل میشود.
جراتآموزی assertiveness training
در این تکنیک رفتار درمانی سعی میشود با تنظیم برنامهای عملی و سنجیده، قدرت اثربخشی و نظارت فرد را بر محیط خود افزایش دهیم و از این راه، دامنه خاستگاههای لازم برای تقویت رفتار مطلوب را گستردهتر سازیم. جراتآموزی معمولا با تعیین تکالیف خانگی و آموزش مهارتهای اجتماعی و ارتباطی توام میشود و طی این فرایند به بیمار آموزش داده میشود تا در موقعیتهای مختلف، عمل جسارتآمیز از خود نشان دهد. جراتآموزی به منظور مقابله موثر با موقعیتها و از بین بردن اضطراب در موارد رویارویی با مشکلات به کار میرود. آنچه در این روش رفتار درمانی از اهمیت استثنایی برخوردار است، پیگیری و ارزیابی عینی پیشرفتهاست.
آموزش حل مساله problem solving training
منظور از حل مساله، یک فرایند رفتاری است که در آن هدفهای زیر دنبال میگردد:
1- شناسایی پاسخهای ممکن در برابر موقعیت مشکل
2- بالابردن احتمال انتخاب پاسخ موثر از میان مجموعه پاسخها.
منظور از آموزش در رفتار درمانی، نوعی خودآموزی است.یعنی درمانجو فرامیگیرد که چگونه مسایل خود را حل نماید و چگونه موثرترین شیوه پاسخگویی را اتخاذ کند.
آموزش مهارتهای مقابله teaching of coping skills
در این تکنیک از رفتار درمانی شیوههای رویارویی با مشکلات به طرق مختلف و در شرایط گوناگون به درمانجو آموزش داده میشود. آنچه در این تکنیک کلیدی است، کمک به فرد به منظور انتخاب و ابراز شیوه برخورد موثر در مواجهه با موقعیتهاست.
الگوسازی modeling
در این روش از رفتار درمانی که بر اساس اصول یادگیری مشاهدهای است، فرد با مشاهده افرادی که رفتار سازگارانه نشان میدهند، آن رفتار را یاد میگیرد و نیز افرادی که پاسخهای ناسازگارانه دارند، راهکارهای بهتری برای مدارا یاد میگیرند. مشاهده رفتار یک الگو (چه زنده و چه تصویری) در کم کردن ترسها و یاد دادن مهارتهای جدید، تاثیر اثبات شدهای دارد.
خودتنظیمی self-regulation
خود تنظیمی از تکنیکهای دیگر رفتار درمانی ست. از آنجایی که مراجع و درمانگر به ندرت بیش از هفتهای یکبار همدیگر را ملاقات میکنند، مراجع باید کنترل یا تنظیم رفتار خود را یاد بگیرد تا در غیر ساعت درمان نیز پیشرفت داشته باشد. خودتنظیمی دربرگیرنده پایش یا مشاهده رفتار خود شخص و استفاده از فنون گوناگونی مثل خودتقویتی، خودتنبیهی، کنترل شرایط محرکها و دادن پاسخهای ناهمساز برای تغییر رفتار ناسازگارانه است.
رفتار درمانی شناختی (به انگلیسی: Cognitive Behavioral Therapy) که به اختصار CBT نیز یاد میشود، یک رویکرد رواندرمانی
سالخورده شدن جمعیت یک فرایند جهانی است. جمعیت جهان با سرعتی زیاد در حال پیرشدن است. بر اساس پیشبینیهای جمعیتی سازمان ملل متحد سهم جمعیت 60 ساله و بیشتر از آن از حدود 840 میلیون نفر کنونی یا حدود 12 درصد، تا نیمه قرن بیست و یکم به حدود 2 میلیارد نفر و یا 21 درصد خواهد رسید. این پدیده، فراگیر و جهانی است و همه کشورها را در بر میگیرد و کشورهای در حال توسعه سهم مهمی در این افزایش جمعیت سالمند دارند در حالیکه در حال حاضر به نظر میرسد موضوع سالمندی جمعیت بیشتر متعلق به کشورهای توسعهیافته است. با این حال کشورهای در حال توسعه نیز به سرعت به این سمت حرکت میکنند. برآوردهای جمعیتی واقعیتهای متفاوتی را پیش روی ما قرار میدهد. بر این اساس انتظار میرود که تا اواسط قرن حاضر از هر 10 نفر سالمند روی کره زمین حدود 8 نفر در کشورهای در حال توسعه زندگی خواهند کرد. این به معنی تغییر وضعیت جغرافیایی جمعیت سالمند در آینده است. اینکه آیا کشورهای در حال توسعه پابهپای این تحولات اجتنابناپذیر، تغییرات لازم را انجام میدهند و آمادگیهای مرتبط را کسب میکنند یا نه، بحث دیگری است که از اهمیت زیادی برخوردار است.
علاوه بر تحولات کمی در مورد جمعیت سالمند، این جمعیت از لحاظ کیفی نیز تحولات زیادی را خواهد پذیرفت. عمدهترین بعد تحول کیفی این است که جمعیت سالمند، سالخوردهتر خواهد شد. بر اساس مطالعات موجود و پیشبینی تحولات سالمندی، در آینده جمعیت سالخوردهتر سهم بیشتری از هرم سنی را تشکیل خواهد داد. اگر آغاز سالمندی را آنگونه که در مطالعات جمعیتی مرسوم است از 60 سالگی محسوب کنیم در حال حاضر و بر اساس آمارهای موجود جمعیتی در حدود 14 درصد سالمندان، سالمند پیر هستند؛ یعنی سنی بالاتر از 80 سالگی دارند. فرایندهای تحول جمعیتی نشان میدهد که این رقم تا اواسط قرن حاضر یعنی سال 2050 میلادی به 19 درصد خواهد رسید. معنی این تحول این است که به همین میزان جوامع نیازمند امکانات بیشتر، نیروی بیشتر و راهکارهای موثرتر برای ارائه خدمات مناسب به سالمندان پیر خواهند بود تا بتوانند شرایط زیستی مساعدی برای آنان فراهم کنند؛ زیرا بسیاری از این سالمندان نیازمند مراقبتها و خدمات ویژهای هستند.
گزارش سازمان ملل در مورد سالخوردگی جمعیت جهان ابعاد مختلف موضوع را مورد مطالعه قرار داده است. این گزارش چند نکته مهم را در این زمینه به ما یادآوری میکند:
اولین نکته بیسابقهبودن موضوع سالمندی جمعیت است. در طول تاریخ وضعیت مشابهی برای آنچه امروز در موضوع سالخوردگی جمعیت در دنیا دیده می شود، وجود نداشته است.
نکته دوم جهانشمولی این موضوع است. امروز موضوع سالخوردگی مربوط به یک یا چند منطقه جغرافیایی خاص نیست. همه کشورها و مناطق جغرافیایی دنیا البته با تفاوتهایی با این موضوع روبرو هستند. این موضوع زندگی همه افراد صرف نظر از جنسیت و سن و سال را تحت تاثیر قرار میدهد. زمان برای برنامه ریزی کشورها برای مدیریت صحیح این موضوع اهمیت اساسی دارد. هر مقدار که کشورها دیرتر به این موضوع بپردازند، زمان بیشتری را از دست میدهند.
نکته دیگری که گزارش سازمان ملل یادآور میشود بازگشتناپذیری و پایداری وضعیت سالمندی در جهان است. جهان با جمعیت سالخورده به جهان با جمعیت جوان باز نخواهد گشت؛ بنابراین تدبیر برای ایجاد سازوکارهای مناسب و کارآمد به منظور انطباق با شرایط و پاسخگویی به نیازهای ایجادشده ضرورت بیشتری پیدا میکند.
نکته دیگر گستردگی تغییر است. تغییرات جمعیتی ناشی از سالمندی از گستردگی زیادی برخوردار است و همه ابعاد اجتماعی را تحت تاثیر قرار میدهد.
همه مسائلی که در مورد جمعیت و سالخوردگی در جهان مطرح است و گزارش سازمان ملل متحد به آنها پرداخته ، در مورد سالمندی در ایران نیز صدق می کند. هر چند که تفاوتهای فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی در این زمینه را نمیتوان نادیده گرفت، اما واقعیتهای عینی خود را بر جامعه تحمیل میکنند. سالخوردگی در ایران با سرعت قابل توجهی در حال گسترش است. سرشماری سال 1390 نشاندهنده آهنگ سریع رشد سالمندی در ایران است. آنچه حائز اهمیت است این که سالخوردگی جمعیت در ایران به یک موضوع گفتگوی سیاسی تبدیل شده است و در سادهترین وجه، آن را به کاهش زاد و ولد و پیامدهای منفی باروری نسبت میدهند. این موضوع تنها مربوط به تغییرات نرخ زاد و ولد در برخی از مقاطع تاریخی کشور نیست. افزایش زاد و ولد بویژه در دهه شصت و نیز کاهش باروری در دهههای 70 به بعد، تغییرات معنیداری را در این زمینه ایجاد کرده است که در سالهای آینده خود را در پدیده سالمندی نشان خواهد داد. آنچه امروز در مورد سالمندی قابل توجه است، موضوعی است که در اصطلاح جمعیتشناسان، «سالخوردگی فردی» نامیده میشود که حاصل افزایش امید به زندگی است. تغییر در شاخصهای زندگی، کنترل بیماریها، مهاجرت، تغییرات گسترده اقتصادی و اجتماعی در این زمینه تاثیر دارند. سالخوردگی جمعیت از نظر تعداد سالمندان با تعریف جمعیتشناسی، ناشی از نرخ بالای زاد و ولد در گذشته و نه کاهش باروری است.
نیازهای سالمندی
سالمندی نیازهای فراوانی به همراه دارد. برخی از این نیازها ممکن است برای جوانان اساسا قابل درک نباشند. بیسبب نیست که شاعر سخنپرداز معاصر پروین اعتصامی در گفتگوی شعری زیبایی که در این زمینه بین یک جوان و یک پیر پدید میآورد، از زبان پیر در پاسخ به پرسش جوان میگوید که در این نامه حرفی است مبهم، که معنیش تا روز پیری ندانی. سالخوردگی نیازهای خاص خود را دارد. شیوع بیماریهای مزمن در میان سالمندان بیش از هر گروه سنی دیگری است و مراقبتهای دوران سالمندی مستلزم ایجاد و توجه به طب سالمندی است. سلامت و درمان برای سالمندان بسیار پراهمیت است. اما نباید نیازهای سالمندی را فقط به نیازهای درمانی تقلیل دهیم. نیازهای درمانی مهم هستند اما نیازهای منحصر بفرد افراد سالخورده نیستند. نیازهای عاطفی، اقتصادی، اجتماعی، اوقات فراغت، احساس موثر بودن و داشتن کرامت و حرمت از دیگر عواملی هستند که برای داشتن یک سالمندی شایسته ضرورت دارند.
در ایران عمدهترین حمایتها از سالمندان از طرف خانواده انجام میشود. با توجه به فرهنگ غنی اسلامی و ایرانی نقش نهاد خانواده و فرزندان همچنان نقش بیرقیبی است و بایستی آن را تقویت کرد. اما به این نکته نیز باید توجه کرد که خانوادههای جدید نیز هم پای تغییرات اجتماعی دچار تحولات زیادی شدهاند. در بسیاری از موارد خانواده و فرزندان امکان مراقبت لازم از سالمندان را ندارند. بسیاری از دلخوریها و نارضایتیها بین والدین و فرزندان ناشی از همین شرایط اجتماعی تغییریافته است. والدین انتظاراتی دارند و فرزندان محدودیتهایی و این دو واقعیت در مواردی یکدیگر را تحت تاثیر منفی قرار میدهند. نتیجه آن والدینی ناراضی و فرزندانی ناتوان، سرخورده و چه بسا عاصی از خود و زندگی ایجاد میکند. برای این موضوع باید واقعبینانه عمل کرد؛ بنابراین برای برآوردن این نیازهای سالمندان ساختارهای توانمند و کارآمد بایستی فراهم شوند. برای ایجاد چنین ساختاری چندین موضوع مهم را بایستی در نظر گرفت.
یکی از بزرگترین آسیبهای پیش روی سالمندان و شاید بزرگترین آسیبها، فقر است. آمار دقیقی در این زمینه نمیتوان ارائه داد، اما بر اساس مطالعات میدانی با افزایش جمعیت سالمند بار هزینه خانوار نیز افزایش مییابد. اگر تمهیدات لازم و حمایتی مانند برخورداری از حقوق بازنشستگی و یا ایجاد درآمدی ثابت و مستمر و بیمه درمانی پایه پیشبینی نشده باشد، سالخورده شدن سرپرست خانوار آن را در معرض فقر قرار میدهد. موضوع فقر سالمندی علاوه بر عواملی همچون کاهش قوای جسمانی به مسائل دیگری همچون داشتن سواد یا بیسوادی نیز ارتباط پیدا میکند.
بر اساس آمارهای فعلی دو سوم سالمندان کشور بیسواد هستند. علیرغم تلاشهای زیادی که برای گسترش حمایتهای اجتماعی صورت گرفته است هنوز جمعیت بسیاری از آنها از نظام تامین اجتماعی برخوردار نیستند. این موضوع زنگ خطری است که باید به آن توجه کرد. بویژه در حاشیه شهرها چهره توامان فقر و سالمندی نمایش تلخی را پیش روی هر ناظری قرار میدهد. این یک واقعیت است که فقر ناشی از تحولات اجتماعی در حاشیه شهرها در حال انباشته شدن است. کم نیستند روستاییانی که به امید برخورداری از موهبتهای بیشتر شهری تن به مهاجرت دادهاند و اکنون به فقیرانی در حاشیه شهرها تبدیل شدهاند. اما موضوع فقر سالمندی تنها مربوط به مهاجرت و حاشیهنشینی نیست. تحولات نامطلوب اقتصادی و آثار زیانبار ناشی از تحریم یا اعمال سیاستهای اقتصادی نامتوازنکننده بسیاری از کارگران فصلی و دهکهای پایین درآمدی را نیز به شکل منفی متاثر کرده است. این موضوع استراتژیهای کاهش فقر را با چالش بزرگی روبرو میکند.
سالمندان فقیر از گروههای آسیبپذیری هستند که نیازمند توجه بیشتر هستند. فقر و سالمندی پدیده نامطلوب مضاعفی است. ترکیب این پدیده میتواند قوی ترین انسانها را نیز به ستوه آورد. شاید یکی از بهترین توضیحات در این زمینه مربوط به سخنسرای بزرگ و حماسهپرداز نامی ایرانزمین حکیم ابوالقاسم فردوسی است. هم او که یکتنه بار عظیمی از مسئولیت فرهنگی و تمدنی ایرانزمین را بر دوش توانای خویش حمل کرده است، در مقابل پدیده توامان فقر و سالمندی چنان به ستوه میآید که یکجا به خداوند شکوه میکند که چرا پیرانه سر او را نادار و نیازمند میخواهد و در جای دیگر به بشر توصیه میکند که مراقب باشد که با مصیبت پیری و نیستی روبرو نشود. او در شکوه به خداوند چنین میسراید که :
الا ای برآورده چرخ بلند
چه داری به پیری مرا مستمند؟
چو بودم جوان برترم داشتی
به پیری درم خوار بگذاشتی
نماندم نمکسود و گندم، نه جو
نه چیزی پدید است تا جو درو
اما توصیه او به انسان نیز در خور توجه است تا آنجا که در طول روزگاران به ضربالمثلی تبدیل شده که افراد به مناسبتهای خاص از آن استفاده کردهاند:
مبادا که در دهر دیر ایستی
مصیبت بود پیری و نیستی
دوران کهنسالی نیازهای مادی را نیز شدیدتر میکند. یک سالمند به طور طبیعی با هزینههایی روبروست که احتمالا یک جوان با آنها روبرو نیست.
در این رابطه نیز جنسیت یک موضوع قابل توجه است. به عنوان مثال زنان سالخورده سرپرست خانوار بیشتر در معرض فقیر شدن قرار میگیرند. هر چند که صبوری، بردباری و سازگاری زنان به آنها امکان بیشتری برای انطباق با شرایط میدهد، اما آسیبپذیری آنان نیز زیادتر است. یکی از عمدهترین آسیبهای زنان سالمند تنها ماندن آنهاست. اجتماع موانع زیادی را در مقابل زنانی که به هر دلیل بدون همسر مانده و یا همسر خود را از دست میدهند، برای ازدواج مجدد یا ازدواج در سنین بالا بوجود میآورد. این موانع عمدتا فرهنگی و ناشی از تفکراتی هستند که در مقابل تغییر مقاومت میکنند. برآوردها نشان میدهد که زنان بیشتر از مردان بدون همسر باقی میمانند و بیشتر از مردان به فرزندان خود وابسته هستند. در سنین سالخوردگی این تنهایی فشار مضاعفی را متوجه فرد میکند.
موضوع قابل توجه دیگر مربوط به سالمندان معلول است. اساسا باید به یک مشکل آزاردهنده اذعان کرد که جامعه ما در مورد معلولان کمالتفات است. این را از مسیرهایی که برای عبور و مرور معلولان در گذرگاهها تهیه شده است، یا از کیفیت نامطلوب خدمات آموزشی که برای کودکان کمتوان و نیازمند خاص ارائه می شود و یا حتی از نگاههای نامناسب و درک نادرستی که افراد در جامعه نسبت به معلولیت دارند، میتوان فهمید. نیاز سالمندان معلول به مراتب شدیدتر است. جامعه سالم در این زمینه مقررات و امکانات مناسبی را فراهم میکند. در مناسبسازی مسیرها، در طراحی وسایل حمل و نقل عمومی، در ایمنسازی مجامع و مکانهای عمومی، در برداشتها و دیدگاههای عمومی مردم و... توجه به سلامت روان سالمندان معلول و تلاش برای بهبود شرایط آنان نیز امری ضروری است.
پاسخ به برخی نیازها
برای رفع نیازهای سالمندان به ساختار، قوانین و اطلاعات و آمار مناسبتر نیازمندیم. از میان اقدامات فراوانی که در این رابطه لازم است، بیشتر از همه چیز به فرهنگسازی محتاج هستیم. فرهنگسازی در این زمینه همانند سایر موضوعات اجتماعی میتواند آثار دیرپایی به همراه داشته باشد. فرهنگسازی در همه عرصههای اجتماعی اعم از مدارس، دانشگاهها، رسانهها، تبلیغات شهری و غیره میبایست دنبال شود. هرچند که فرهنگ اسلامی ما و میراث فرهنگی کهنی که از آن برخورداریم وظایف و مسئولیتهایی را تبیین کرده است، اما واقعا این موضوع به یک موضوع فراگیر تبدیل نشده است.
آگاهیبخشی هم برای سالمندان و هم به جامعه میتواند در ایجاد شرایط مناسب برای سالمندان موثر واقع شود. نقش آگاهسازی را بایستی جدیتر گرفت و آن را به صورت حرفهای و تخصصی اجرا کرد. تغییر در نگرشها و دیدگاهها و کنار زدن تفکرات قالبی و بعضا منفی در پرتو آگاهیبخشی درست و موثر پدید می آید.
برای پرداختن به پدیده سالمندی به اطلاعات دقیق و جامع در این زمینه نیاز است. اطلاعات دقیق و کافی پایه هر گونه برنامهریزی موثر است. برای این منظور افزایش تحقیقات کاربردی ضرورت دارد. حمایت از این تحقیقات میتواند نتایج مفیدی را به همراه داشته باشد و برنامهریزان را در تدوین برنامههای مناسب و پرهیز از آزمون و خطاهای هزینهبر و وقتگیر برحذر دارد.
استفاده از تجارب دیگر کشورها برای اجتناب از اشتباهاتی که دیگران در این زمینه داشتهاند نیز بایستی مورد توجه قرار گیرد. اگر چه توجه به مسائل فرهنگی بومی در این زمینه اهمیت خاصی دارد.
در برنامهریزی برای سالمندان بایستی موضوعاتی مانند سلامت جسمی و روانی، پیامدهای تغییرات اقتصادی، بهبود کیفیت و استانداردهای زندگی سالمندان و ارتقای شرایط اجتماعی را در نظر گرفت. همچنین حمایتهای هدفمند از مطالعات سالمندی یک امر ضروریست. دانشگاهها و مراکز پژوهشی تخصصی در این زمینه میتوانند کمکهای زیادی کنند.
تقویت نظام بیمه اجتماعی کارآمد و پاسخگو هم میتواند بار بزرگی را از روی دوش سالمندان بردارد. بدون داشتن نظام بیمهای اجتماعی کارآمد مشکلات سالمندان پیچیدهتر و سختتر خواهد بود. گسترش و تجهیز خانههای سالمندان و تدابیری برای پوشش هزینههای مرتبط با آن و نیز تربیت کادر مناسب و مسئول که شرایط زیست مناسبی را برای سالمندان فراهم کنند و در کنار آن کار فرهنگی برای پذیرش این موضوع لازم به نظر میرسد.
مناسبسازی اجتماع برای دوستدار سالمندشدن از دیگر مواردی است که بایستی مورد توجه قرار گیرد. شهرها و معابر عمومی در این زمینه دارای ضعفهای بسیاری هستند. در این زمینه یکی از الزامات داشتن مبلمان مناسب شهری است؛ به گونهای که سالمندان به راحتی بتوانند از فضای اجتماعی استفاده کنند. تفکر کسب سود حداکثری در ساخت و سازهای شهری در موارد زیادی موجب قربانی شدن رفاه شهروندان شده است. معابر نامناسب، فضاهای ناهمگون و تراکم بیش از حد بناها که عرصهای برای نفس کشیدن باقی نمیگذارد، نه تنها مناسب زندگی سالمندی نیست، بلکه برای جوانان و کودکان نیز دشوار است.
نتیجه گیری
این موضوعات و انبوه دیگری از مسائل مرتبط با سالمندی ایجاب میکند تا ساز و کاری مناسب و کارآمد و مسئولیتپذیر در این زمینه ایجاد شود. بدون داشتن یک برنامه مطالعه شده و با استفاده نظرات کارشناسان و متخصصان خوزههای مختلف و بهرهگیری از تجارب جهانی نمیتوان سامان مناسبی برای این موضوع که هر روز فراگیرتر میشود پدید آورد. نهادسازی و تدوین مقررات مناسب در این زمینه یک امر لازم است. اگرچه ایجاد شورای عالی سالمندی اقدام ارزشمندی است که میتواند در این زمینه کمک فراوانی را ارائه کند و بسترسازیهای لازم را فراهم آورد، اما ابعاد موضوع به سازوکاری فراگیر نیازمند است. همه مسائل مربوط به سالمندی را نمیتوان از یک ستاد یا یک شورا یا هر تشکیلات دیگری انتظار داشت. انسجام، همگرایی و هماهنگی همه دستگاههای مسئول می تواند این موضوع را سامانی مناسب بخشد. پرداختن به این موضوع مانند هر پدیده اجتماعی دیگر زمانی موفق خواهد شد که به یک برنامه اجتماعی تبدیل شود که همه دستگاهها را در یک نظم تعریف شده و مشخص به کار وادارد. بیش از هرچیز در این زمینه بر نقش فرهنگ و آگاهی رسانی باید تاکید شود. اگر آگاهی رسانی و فرهنگ سازی به درستی صورت گیرد بسیاری از اتفاقات خوب دیگر آسانتر رخ خواهند داد.
پیری فرایندی است که متوقف نمی شود و تنها با داشتن زندگی سالم و مراقبت های ویژه می توان این دوران را به دوران مطلوب و لذت بخش، توام با سلامتی تبدیل کرد.
سلامت سالمندان یکی از مسائل و مشکلات بهداشتی در اکثر جوامع است و مقابله با این مشکلات نیازمند سیاستگذاری و برنامه ریزی های دقیق و صحیح می باشد. مسلما اکثر کشور های در حال توسعه که برنامه فراگیر در این زمینه ندارند با مشکلات زیادی مواجه هستند.
نیازهای جسمانی در سنین پیری از اهمیت فراوانی برخوردار هستند و مسائل روانی ناشی از سالمندی نیز تحولات بسیاری درروش زندگی این گروه بوجود می آورد. در دوره سالمندی شخص ممکن است بدلیل محدودیت های مربوط به تغییرات پیری برای بدست آوردن نیازهای اساسی به کمک دیگران نیاز داشته باشد. در این راستا، آموزش بهداشت و شیوه زندگی سالم به سالمندان و افراد خانواده آنان امر مهمی است که میتواند بسیاری از مشکلات ناشی از تغییرات پیری را کنترل و یا به تعویق انداخته و سلامتی سالمندان را حفظ نماید.
سالخوردگی جمعیت
عبارتست از مرحله ای که طی آن افراد سالمند نسبت بیشتری از کل جمعیت را به خود اختصاص می دهند .با کاهش میزان باروری کلی از یک سو و کاهش میزان مرگ و میر و افزایش امید به زندگی از سوی دیگر، ساختار سنی جمعیت از گروههای سنی جوانتر به پیرتر تغییر می یابد.
پدیده سالمندی زمانی اتفاق می افتد که 8% جمعیت بالای 65 سال و یا 12% جمعیت بالای 60 سال داشته باشید که در حال حاضر در کشور ها 6/8 درصد جمعیت بالای 60 سال هستند.
سالخوردگی جمعیت در کشورهای توسعه یافته تجربه شده، در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز در حال ظهور است. در آینده نزدیک تمام کشورها با این پدیده رویاروی خواهند شد. این تغییر در ساختار سنی جمعیت تاثیر عمیقی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی جوامع بدنبال خواهد داشت. این پدیده ناشی از بهبود شرایط بهداشتی اجتماعی – اقتصادی، کاهش مرگ و میر و افزایش امید به زندگی و اعمال سیاست کنترل موالید می باشد، لذا باید آنرا یک موفقیت به حساب آورد.
رسالت برنامه سلامت سالمندان:
رسالت این برنامه کاهش بار بیماریهای اولویت دار و قابل پیشگیری از طریق طراحی برنامههای بهداشتی در راستای تعهدات ملی و بین المللی است.
بر اساس برنامه چهارم توسعه، اختلالات شایع دوران سالمندی باید به کمتر از 10% برسد.
فعالیت های برنامه سلامت سالمندان:
1- ایجاد حساسیت و ارتقاء آگاهی عموم در زمینه اهمیت سالخوردگی جمعیت، تقویت تکریم و احترام به سالمندان و تحکیم ارتباط بین نسلی از طریق:
2 - آموزش شیوه زندگی سالم
3- تدوین پروتکل استاندارد ارائه خدمات سطح اول و دوم به سالمندان:
4- پیگیری تربیت نیروی انسانی مجرب با تخصص طب سالمندی و گنجاندن مطالب سالمندان در فهرست درسی سایر رشته ها.
روند تغییرات جمعیت سالخوردگان در ایران طبق سرشماری:
سالمند جوان
60 تا 69 سال
سالمند پیر
70 تا 80 سال
سالمند کهنسال
80 سال به بالا
در حال حاضر 2 برنامه در خصوص سالمندان در حال اجرا می باشد:
1- برنامه بهبود شیوه زندگی سالم دوران سالمندی
اهداف این برنامه:
2- مرکز رفرال سالمندی ( ارزیابی جامع
انرژی تجدیدپذیر (به انگلیسی: Renewable energy)، که انرژی برگشتپذیر نیز نامیده میشود، به انواعی از انرژی میگویند که منبع تولید آن نوع انرژی، بر خلاف انرژیهای تجدیدناپذیر (فسیلی)، قابلیت آن را دارد که توسط طبیعت در یک بازه زمانی کوتاه مجدداً به وجود آمده یا به عبارتی تجدید شود.
در سالهای اخیر با توجه به این که منابع انرژی تجدید ناپذیر رو به اتمام هستند این منابع مورد توجه قرار گرفتهاند. در سال ۲۰۰۶ حدود ۱۸٪ از انرژی مصرفی جهانی از راه انرژیهای تجدید پذیر بدست آمد. سهم زیستتوده بهطور سنتی حدود ۱۳٪، که بیشتر جهت حرارت دهی و ۳٪ انرژی آبی بود.۲/۴٪ باقیمانده شامل نیروگاهای آبی کوچک، زیست توده مدرن، انرژی بادی، انرژی خورشیدی، انرژی زمینگرمایی و سوختهای زیستی میباشد که به سرعت در حال گسترش هستند.
استفاده از انرژی بادی با رشدی سالانه حدود ۳۰٪ با ظرفیت نصب شده ۱۵۷۹۰۰ مگاوات در سال ۲۰۰۹، به صورت وسیعی در اروپا، آسیا و ایالات متحده به چشم میخورد. درپایان سال ۲۰۰۹ میلادی مجموع انرژی تولیدی به وسیله فتوولتاییک به بیش از ۲۱۰۰۰ مگاوات رسید. ایستگاهای انرژی گرما-خورشیدی در آمریکا و اسپانیا مشغول به کار می باشندکه بزرگترین آنها با ظرفیت ۳۵۴ مگاوات در بیابان موهاوی در حال کار است.[۱]
بزرگترین نیروگاه زمین گرمایی دنیا در کالیفرنیا با نام نیروگاه گیسرز با ظرفیت ۷۵۰ مگاوات در حال فعالیت میباشد. برزیل یکی از کشورهایی است که پروژههای بزرگی برای استفاده از انرژیهای نو (انرژیهای تجدیدپذیر) انجام میدهد. ۱۸٪ از کل مصرف سوخت اتوموبیلهای برزیل از طریق سوخت اتانولیکه از ساقهٔ نیشکر بهدست میآید تأمین میشود. سوخت اتانولی بهصورت گسترده در ایالات متحده مورد استفاده قرار میگیرد.
بیشترین پروژهها و محصولات انرژیهای نو در مقیاس بزرگ موجود میباشند، ولی انرژیهای نو را میتوان در مقیاسهای کوچک (نیروگاه کوچک خارج مدار یانیروگاه کوچک مدار بسته) هم استفاده کرد. به این دلیل که منابع انرژیهای تجدیدپذیر در تمام نقاط کرهٔ زمین در دسترس میباشند، در حواشی و در جاهای دور افتاده، نقش انرژیهای نو بهخوبی نمایان میشود، در حالی که منابع سوختهای فسیلی (نفت، گاز، و زغالسنگ) فقط در کشورهای خاصی یافت میشود. کنیا دارای بالاترین نرخ سالانه فروش سیستمهای کوچک خورشیدی (۲۰-۱۰۰ وات) به میزان ۳۰۰۰۰ سیستم در سال میباشد.
نگرانی دربارهٔ تغییرات زیست محیطی در کنار افزایش قیمت روزافزان نفت و اوج تولید نفت و حمایت دولتها، باعث رشد روزافزون وضع قوانینی میشود که بهرهبرداری و تجاری سازی این منابع سرشار تجدیدپذیر را تشویق میکنند.
انواع انرژیهای تجدید پذیر عبارتند از:
قانون عضویت دولت ایران در آژانس بینالمللی انرژیهای تجدیدپذیر پس از تصویب مجلس و تأیید شورای نگهبان در ۱۴ خرداد ۱۳۹۱ از سوی رییس جمهور ابلاغ شد. بر اساس این قانون، دولت اجازه خواهد داشت در آژانس بینالمللی انرژیهای تجدیدپذیر عضویت یابد و نسبت به پرداخت حق عضویت مربوط اقدام کند.
آژانس بینالمللی انرژیهای تجدیدپذیر (ایرِنا - IRENA) در سال ۲۰۰۹ برای ترویج استفاده و افزایش استفاده پایدار از همه اشکال انرژی تجدیدپذیر تاسیس شد. آسان کردن دسترسی به تمام اطلاعات مربوط به انرژیهای تجدیدپذیر، از جمله اطلاعات فنی از دیگر وظایف ایرنا میباشد. اساسنامه این آژانس در تاریخ ۸ ژوئیه ۲۰۱۰ به تصویب رسید. در ژوئن ۲۰۰۹، در جلسه کمیسیون مقدماتی، ابوظبی به عنوان مقر آژانس به طور موقت انتخاب شد
تاریخچه
ایرنا را میتوان زاییده افکار هرمان شیر، نماینده مبارز آلمانی و از رهبران طرفداران انرژیهای تجدیدپذیر دانست. وی تا زمان مرگش (۱۴ اکتبر ۲۰۱۰ میلادی) رئیس یوروسولار (EUROSOLAR)، انجمن اروپایی انرژیهای تجدیدپذیر، واقع در آلمان و رئیس مجلس جهانی انرژیهای تجدیدپذیر بود. شیر، این ایده را در سال ۱۹۹۰ مطرح کرد و از آن زمان برای محقق کردن این ایده تلاش کرده.
در سال ۲۰۰۲، این ایده او را به سالنهای مجلس آلمان کشاند. در آن زمان، حزب سوسیال دموکرات و حزب سبز، ایرنا را بهعنوان بخشی از اهداف سیاسی خود منظور کردند. این امر تا سال ۲۰۰۷ ادامه داشت، زمانیکه دولت آلمان این ایده را پذیرفت و شروع به مذاکرات دوجانبه با کشورهای مختلف کرد تا بتواند آن را با موفقیت اجرا کند. [۲] اساسنامه تاسیس آژانس بینالمللی انرژیهای تجدیدپذیر در تاریخ ۱۲ آبان ۱۳۸۷ (۲۳ اکتبر ۲۰۰۸ میلادی) در شهر مادرید اسپانیا توسط ۵۱ کشور طی کنفرانس مقدماتی نهایی گردید. این اساسنامه در اولین نشست مقدماتی اعضا در شهر بنآلمان به امضای ۵۷ کشور از جمله ایران رسید.
در دومین نشست مقدماتی این آژانس که در شرم الشیخ مصر برگزار شد، شهر مصدر در ابوظبی به عنوان مقر اصلی آژانس تعیین شد. مرکز فناوری و نوآوری در کشور آلمان و دفتر رابط آژانس با دیگر سازمانهای فعال در زمینه انرژیهای تجدیدپذیر نیز در اتریش مستقر خواهندشد.
در نشست پنجم کمیسیون مقدماتی در آوریل ۲۰۱۱ کلیه قوانین و مقررات مورد بررسی و تصویب کشورهای عضو قرارگرفت و نهایتاً با برگزاری اولین نشست مجمع، کلیه فعالیتهای کمیسیون به آژانس واگذار گردید و با موافقت اکثریت کشورهای عضو عدنان امین به عنوان مدیرکل آژانس معرفی گردید.
اهداف
براساس این اساسنامه هدف اصلی تشکیل آژانس توسعه گسترده و پذیرش استفاده از انواع انرژیهای تجدیدپذیر در سراسر جهان میباشد و در این زمینه موارد زیر از اهمیت خاصی برخوردار است:
طبق این اساسنامه ایرنا زمینه اصلی فعالیت آژانس کلیه انرژیهای حاصل از منابع تجدیدپذیر بویژه انرژیهای زیستی، زمین گرمایی، برق آبی، جزر ومد دریاها و اقیانوسها، خورشیدی و بادیمیباشد.
کشورهایی که اساسنامه آژانس را امضا کردهاند. اساسنامه آژانس در مجلس این کشورها به تصویب رسیدهاست.(تا تاریخ ۱۶ می ۲۰۱۱)
تا تاریخ ۱۶ مارس ۲۰۱۱ ، ۱۴۸ کشور و اتحادیه اروپا اساسنامه ایرنا را امضا کردهاند. از این میان ۶۶ کشور اساسنامه آژانس را در مجلس خود به تصویب رساندهاند. از زمان برگزاری اولین نشست مجمع آژانس در آوریل ۲۰۱۱ تنها کشورهای عضوی که اساسنامه را به تصویب مجلس کشور متبوع خود رساندهاند به عنوان عضو دائم و دارای حق رای شناخته میشوند و سایر کشورها تنها به عنوان ناظر و بدون حق رای امکان شرکت در جلسات مجمع را دارند. وزارت نیرو و سازمان انرژیای نو ایران (سانا) به همراه نمایندگان وزارت امور خارجه به نمایندگی از ایران در جلسات و تصمیم گیریها حضور دارند.
زیست توده (به انگلیسی: Biomass) یا بیوماس یک منبع تجدید پذیر انرژی است که از مواد زیستی به دست میآید. بهطورکلی کلیه زبالههایی که منشاء زیستی داشته باشند و از تکثیر سلولی پدید آمده باشند بیوماس نامیده میشوند.
منابع بیوماسی که برای تولید انرژی مناسب هستند، طیف وسیعی از مواد را شامل می شوند که بطور عمده به شش گروه تقسیم بندی میگردند: 1-جنگل ها و ضایعات جنگلی، 2- محصولات و ضایعات کشاورزی، باغداری و صنایع غذایی، 3- فضولات دامی، 4- فاضلابهای شهری، 5- فاضلابها، پسماندها و زائدات آلی صنعتی، و 6- ضایعات جامد زبالههای شهری زیست توده شامل زبالههای زیستی قابل سوزاندن هم میشود، اما شامل مواد زیستی مانند سوخت فسیلی که طی فرایندهای زمین شناسی تغییر شکل یافتهاند، مانند ذغال سنگ یا نفت نمیشود. اگرچه سوختهای فسیلی ریشه در زیست توده در زمان بسیار قدیم دارند، به دلیل اینکه کربن موجود در آنها از چرخه زیستی طبیعت خارج شدهاست و سوزاندن آنها تعادل دی اکسید کربن موجود در جو را به هم میزند، عنوان زیست توده به آنها اطلاق نمیگردد.
تعریف اتحادیه اروپا از زیست توده که در راهنمای 2001/77/EC به تاریخ ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی عنوان شده، عبارت است از: "زیست توده عبارت است از اجزا قابل تجزیه زیستی از محصولات، پسماندها و زائدات کشاورزی(شامل موادگیاهی و دامی)، جنگلها و صنایع وابسته و همچنین زائدات صنعتی و شهری قابل تجزیه". بر اساس تعریف علمی ارائه شده برای زیست توده در این آیین نامه، زیست توده به سوختهائی اطلاق میگردد که از جرم توده فیتوپلانکتونها و جرم توده زئوپلانکتونها ساخته میشوند.
امروزه مشخص شده است که سوختهای زیستی به دست آمده از پسماندهای جنگلها و محصولهای کشاورزی جهان میتواند سالانه به اندازه ۷۰ میلیارد تن نفت خام انرژی در دسترس بشر قرار دهد که این میزان ۱۰ برابر مصرف سالانه انرژی در جهان است. همچنین میتوان از این سوختها بیشتر در تولید گرما بهره برد زیرا میتوانند باعث صرفه جویی اقتصادی چشمگیری شوند. زیست توده شامل زبالههای زیستی قابل سوزاندن هم میشود.
زیست توده قابلیت تولید برق، حرارت، سوختهای مایع، سوختهای گازی و انواع کاربردهای مفید شیمیایی را دارا می باشد. زیست توده سهم بزرگی در میان دیگر انواع منابع انرژیهای نو دارا می باشد بطوریکه پس از ذغال سنگ، نفت و گاز طبیعی، چهارمین منبع بزرگ انرژی در دنیا میباشد. این منبع حدود 14 درصد از انرژی اولیه جهان را تامین مینماید و در حال حاضر بیش از 5/11% از انرژی اولیه جهان توسط منابع زیست توده تامین میگردد. و این در حالی است که در ایالات متحده آمریکا 3-4 درصد از انرژی اولیه مورد نیاز فقط از منابع زیست توده تامین میشود. قابلیتهای زیست توده تنها در تولید حرارت نیست، بلکه در تولید سرما، سوختهای مورد نیاز برای حمل و نقل و تولید انرژی الکتریکی نیز استفاده دارد. در سال 2005حدود 44000 مگاوات نیروگاه تولید برق ( با انواع فن آوریها ) و 225000 مگاوات حرارتی نیروگاه مدرن تولید حرارت با منبع زیست توده احداث شده است که حدود 10000 مگاوات آن فقط در ایالات متحده بوده است (حدود 58 درصد از بازار تولید انرژی از منابع تجدید پذیر در امریکا). همچنین بیش از 50 میلیارد لیتر سوخت تجدیدپذیر از منابع زیست توده تولید و مصرف میگردد.
۵تقسیم بندی انواع منابع زیست توده
بخشی از تشعشع خورشید که به اتمسفر زمین میرسد، بواسطه فرایند فتوسنتز در گیاهان جذب و ذخیره میشود. ماکزیمم راندمان تبدیل انرژی خورشیدی در این فرایند بین ۵ تا ۶ درصد است. گیاهان بعنوان منابع ذخیره کربن هستند و CO2 را از هوا جذب کرده و بصورت کربن ذخیره مینمایند. وقتی گیاهی توسط جانوری خورده میشود، بخشی از کربن موجود در گیاه خورده شده به انرژی تبدیل میشود و بخشی دیگر دربافتهای زنده ذخیره میگردد. بخش سوم نیز با فضولات حیوانی دفع میگردد. در صورتی که چوب یا گیاهان سوزانده شوند، علاوه بر انرژی، بخش اعظمی از کربن ذخیره شده بصورت کربن دیاکسید آزاد میشود و بخشی نیز در خاکستر باقی میماند.
تاریخچه
فناپذیری سوختهای فسیلی، تنوعبخشی به منابع انرژی، توسعه پایدار ایجاد امنیت انرژی، مشکلات زیست محیطی ناشی از مصارف انرژی فسیلی از یک طرف و تجدیدپذیر بودن منابع انرژیهای نو نظیر خورشید، باد، زیست توده و ... از طرف دیگر باعث توجه جدی جهانیان به توسعه و گسترش استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر و افزایش سهم این منابع در سبد انرژی جهانی شده است. امروزه ما شاهد افزایش چشمگیر فعالیتها و بودجه دولتها و شرکتها در امر تحقیق، توسعه و عرضه سیستمهای انرژیهای تجدیدپذیرهستیم و این فعالیتها همراه با صرف بودجههای کلان در این زمینه در نهایت موجب کاهش قیمت تمام شده انرژیهای تجدیدپذیر و رقابتپذیری این تکنولوژی با سیستمهای انرژی سنتی موجود میگردد. از نقطه نظر تاریخی استفاده از انرژی زیست توده به ابتداییترین دورههای تاریخ باز میگردد. از زمانی که آتش شناخته شد، انسان نخستین همواره چوب و برگ خشک درختان را به عنوان سوخت استفاده میکرده و این چرخه تا قرن حاضر نیز ادامه پیدا کرده است.
تاریخچه زیست توده در جهان
نخستین نیروگاه بایومس در کشور بنگلادش
تاریخچه زیست توده درایران
برای نخستین بار در ایران سوخت زیست توده جامد در سال ١٣٩١ توسط شرکت دانش بنیان با مدیر عاملی مهدی پورمیرزا در پارک علم و فناوری استان گیلان تولید شد.
ساختار شیمیایی
زیست توده بر پایه کربن است و از مخلوط مولکولهای آلی، شامل هیدروژن، معمولاً اکسیژن و اغلب نیتروژن و مقدار کمی از دیگر اتمها مانند، فلزات قلیایی، فلزات قلیایی خاکی و فلزات سنگیناست. . منابع زسیت توده شامل ترکیبات آلی با زنجیره بلند میباشند که در فرایند هضم به مولکولهای سادهتر تبدیل میگردد. حاصل این فرایند گازی قابل اشتعال به نام بیو گاز میباشد به بیو گازگاز مرداب نیز گفته میشود این گاز شامل دو جز عمده متان و دی اکسید کربن به همرام مقدار جزیی از گازهای دیگر میباشد این مخلوط گازی با ارزش حرارتی ۲/۲ – ۵/۱ مگاژول بر مترمکعب است.
راههای تامین منابع انرژی زیست توده
یکی از راههای تامین منابع انرژی زیست توده، کاشت درختان یا درختچههای مناسب (با دوره رشد کوتاه و سریع) در زمینهای نامرغوب و نیمه بایر است. گر چه سوزاندن این منابع، گاز دی اکسید کربن
کلمات کلیدی : انرژی هیدروژنی و امواج دریا,انرژی جزر و مد,انرژی امواج اقیانوسی,انرژی هیدروژن و پیل سوختی,هیدروژن,موج,امواج,انرزیهای نو,تجدیدپذیر,انرژیهای
در این سایت هیچ فایلی برای فروش قرار نمی گیرد. برای پشتیبانی و خرید فایل به سایت اصلی فروشنده مراجعه بفرمائید:
لینک دریافت فایل از سایت اصلی
ادامه مطلب ...
خورشید از گازهایی نظیر هیدروژن (۷۳٫۴۶درصد) هلیوم (۲۴٫۸۵ درصد) و عناصر دیگری تشکیل شده است که از جمله آنها میتوان به اکسیژن، کربن،نئون و نیتروژن اشاره نمود.
انرژی ستاره خورشید یکی از منابع عمدهٔ انرژی در منظومه شمسی میباشد. طبق آخرین برآوردهای رسمی اعلام شده عمر این منبع انرژی بیش از ۱۴ میلیارد سال میباشد. در هر ثانیه ۲/۴ میلیون تن از جرم خورشید به انرژی تبدیل میشود. با توجه به جرم خورشید که حدود ۳۳۳ هزار برابر جرم زمین است. این کره نورانی را میتوان بهعنوان منبع عظیم انرژی تا ۵ میلیارد سال آینده به حساب آورد.
میزان دما در مرکز خورشید حدود ۱۰ تا ۱۴ میلیون درجه سانتیگراد میباشد که از سطح آن با حرارتی نزدیک به ۵۶۰۰ درجه و به صورت امواج الکترو مغناطیسی در فضا منتشر میشود.
زمین در فاصله ۱۵۰ میلیون کیلومتری خورشید واقع است و ۸ دقیقه و ۱۸ ثانیه طول میکشد تا نور خورشید به زمین برسد؛ بنابراین سهم زمین در دریافت انرژی از خورشید میزان کمی از کل انرژی تابشی آن میباشد. سرمنشاء تمام اشکال مختلف انرژیهای شناخته شده تاکنون شامل (سوختهای فسیلی ذخیره شده درزمین، انرژیهای بادی، آبشارها، امواج دریاها و...) موجود در کره زمین از خورشید میباشد.
انرژی خورشید همانند سایر انرژیها بطور مستقیم یا غیر مستقیم میتواند به دیگر اشکال انرژی تبدیل شود، همانند گرما و الکتریسیته و... ولیکن موانعی شامل (ضعف علمی و تکنیکی در تبدیل بعلت کمبود دانش و تجربه میدانی - متغیر و متناوب بودن مقدار انرژی به دلیل تغییرات جوی و فصول سال و جهت تابش - محدوده توزیع بسیار وسیع) موجب گردیده تا استفاده کمی از این انرژی صورت گیرد.
استفاده ازمنابع عظیم انرژی خورشید برای تولید انرژی الکتریسته، استفاده دینامیکی، ایجاد گرمایش محوطهها و ساختمانها، خشک کردن تولیدات کشاورزی و تغییرات شیمیایی و... اخیراً شروع گردیدهاست.
انرژی خورشیدی
انرژی خورشیدی منحصربهفردترین منبع انرژی تجدیدپذیر در جهان است و منبع اصلی تمامی انرژیهای موجود در زمین میباشد. انرژی خورشیدی به صورت مستقیم و غیرمستقیم میتواند به اشکال دیگر انرژی تبدیل گردد. بهطور کلی انرژی متصاعد شده از خورشیدی در حدود ۳٫۸ در ۱۰۲۳ کیلووات در ثانیه میباشد.
ایران با داشتن حدود ۳۰۰ روز آفتابی در سال جزو بهترین کشورهای دنیا در زمینه پتانسیل انرژی خورشیدی در جهان میباشد. با توجه به موقعیت جغرافیای ایران و پراکندگی روستای در کشور، استفاده از انرژی خورشیدی یکی از مهمترین عواملی است که باید مورد توجه قرار گیرد. استفاده از انرژی خورشیدی یکی از بهترین راههای برق رسانی و تولید انرژی در مقایسه با دیگر مدلهای انتقال انرژی به روستاها و نقاط دور افتاده در کشور از نظر هزینه، حملنقل، نگهداری و عوامل مشابه میباشد.
با توجه به استانداردهای بینالمللی اگر میانگین انرژی تابشی خورشید در روز بالاتر از ۳٫۵ کیلووات ساعت در مترمربع (۳۵۰۰ وات/ساعت) باشد استفاده از مدلهای انرژی خورشیدی نظیر کلکتورهای خورشیدی یا سیستمهای فتوولتائیک بسیار اقتصادی و مقرون به صرفه است.
در بسیاری از قسمتهای ایران انرژی تابشی خورشید بسیار بالاتر از این میانگین بینالمللی میباشد و در برخی از نقاط حتی بالاتر از ۷ تا ۸ کیلو وات ساعت بر مترمربع اندازهگیری شده است ولی بطور متوسط انرژی تابشی خورشید بر سطح سرزمین ایران حدود ۴٫۵ کیلو وات ساعت بر مترمربع است.
تاریخچه
شناخت انرژی خورشیدی و استفاده از آن برای منظورهای مختلف به زمان ماقبل تاریخ باز میگردد. شاید به دوران سفالگری، در آن هنگام روحانیون معابد به کمک جامهای بزرگ طلائی صیقل داده شده و اشعه خورشید، آتشدانهای محرابها را روشن میکردند. یکی از فراعنه مصر معبدی ساخته بود که با طلوع خورشید درب آن باز و با غروب خورشید درب بسته میشد.
ولی مهمترین روایتی که دربارهٔ استفاده از خورشید بیان شده داستان ارشمیدس دانشمند و مخترع بزرگ یونان قدیم میباشد که ناوگان روم را با استفاده از انرژی حرارتی خورشید به آتش کشید گفته میشود که ارشمیدس با نصب تعداد زیادی آئینههای کوچک مربعی شکل در کنار یکدیگر که روی یک پایه متحرک قرار داشتهاست اشعه خورشید را از راه دور روی کشتیهای رومیان متمرکز ساخته و به این ترتیب آنها را به آتش کشیدهاست. در ایران نیز معماری سنتی ایرانیان باستان نشان دهنده توجه خاص آنان در استفاده صحیح و مؤثر از انرژی خورشید در زمانهای قدیم بودهاست.
با وجود آنکه انرژی خورشید و مزایای آن در قرون گذشته به خوبی شناخته شده بود ولی بالا بودن هزینه اولیه چنین سیستمهایی از یک طرف و عرضه نفت و گاز ارزان از طرف دیگر سد راه پیشرفت این سیستمها شده بود تا اینکه افزایش قیمت نفت در سال ۱۹۷۳ باعث شد که کشورهای پیشرفته صنعتی مجبور شدند به مسئله تولید انرژی از راههای دیگر (غیر از استفاده سوختهای فسیلی) توجه جدیتری نمایند.
کاربردهای الکتریکی فتو ولتایکها را آزمایش میکنند، یک فرایند که توسط آن انرژی نور خورشید به طور مستقیم به الکتریسیته تبدیل میشود. الکتریسیته میتواند به طور مستقیم از انرژی خورشید تولید شود و ابزارهای فتوولتایک استفاده کند یا به طور غیر مستقیم از ژنراتورهای بخار ذخایر حرارتی خورشیدی را برای گرما بخشیدن به یک سیال کاربردی مورد استفاده قرار میدهند.
کاربردهای انرژی خورشید
در عصر حاضر از انرژی خورشیدی توسط سیستمهای مختلف استفاده میشود که عبارتاند از:
انرژی فتوولتائیک
انرژی فتوولتاییک به تبدیل نور خورشید به الکتریسیته از طریق یک سلول فوتوولتاییک (pvs) گفته میشود، که به طور معمول توسط یک سلول خورشیدی انجام میپذیرد. سلول خورشیدی یک ابزار غیر مکانیکی است که معمولاً از آلیاژ سیلیکون ساخته میشود.
نور خورشید از فوتونها یا ذرات انرژی خورشیدی ساخته شدهاست. این فوتونها که مقادیر متغیر انرژی را شامل میشوند، درست مشابه با طول موجهای متفاوت طیفهای نوری هستند.
وقتی فوتونها به یک سلول فوتوولتاییک برخورد میکنند، ممکن است منعکس شوند، مستقیم از میان آن عبور کنند و یا جذب شوند. فقط فوتونهای جذب شده انرژی را برای تولید الکتریسیته فراهم میکنند. وقتی که نور خورشید کافی یا انرژی توسط جسم نیمه رسانا جذب شود، الکترونها از اتمهای جسم جدا میشوند. (به دلیل اینکه آخرین الکترون یک اتم با گرفتن انرزی فوتون به لایه بالاتر رفته و میتواند از میدان پروتون خلاص شده و آزادانه در نیمه رسانا حرکت کند)
ویژگی سطح جسم در طول ساختن باعث میشود سطح جلویی سلول برای الکترونهای آزاد پذیرا تر باشد. بنا براین الکترونها بطور طبیعی به سطح مهاجرت میکنند.
زمانی که الکترونها موقعیت n را ترک میکنند، سوراخهایی شکل میگیرد. تعداد الکترونها زیاد بوده و هر کدام یک بار منفی را حمل میکنند و به طرف جلو سطح سلول پیش میروند، در نتیجه عدم توازون بار بین سلولهای جلویی وسطوح عقبی یک پتانسیل ولتاژ شبیه قطبهای مثبت ومنفی یک باتری ایجاد میشود.
وقتی که دو سطح از میان یک راه داخلی مرتبط میشود، الکتریسیته جریان میباشد
با این وجود، توان ۱یا ۲ وات تولید میکند، که برای بیشتر کار بردها این مقدار از انرژی کافی نیست. برای اینکه بازده انرژی را افزایش دهیم، سلولها بطور الکتریکی به داخل هوای بسته یک مدول سخت مرتبط میشود.
این فوتون است
اصطلاح آرایش به کل صفحه انرژی اشاره میکند، اگر چه آن از یک یا چند هزار مدول ساخته شده باشد، آن تعداد مدولهای مورد نیاز میتوانند بهم مرتبط شوند برای اینکه اندازه آرایش مورد نیاز (تولید انرژی) را تشکیل دهند. اجرای یک آرایش فوتوولتاییک به انرژی خورشید وابستهاست.
شرایط آب وهوایی (همانند ابر و مه) تأثیر مهمی روی انرزی خورشیدی دریافت شده توسط یک آرایش pv و در عوض، اجرایی آن دارد. بیشتر تکنولوژی مدولهای فوتوولتاییک در حدود ۱۰ درصد مؤثر هستند در تبدیل انرژیخورشید با تحقیق بیشتر مرتبط شوند برای اینکه این کار را به ۲۰ درصدافزایش دهند.
سلولهای pv که در سال ۱۹۵۴ توسط تحقیقات تلفنی بل bell کشف شد حساسیت یک آب سیلیکونی حاضر به خورشید را به طور خاصی آزمایش کرد. ابتدا در گذشته در دهه ۱۹۵۰،pvs برای تأمین انرژی قمرهای فضا در یک مورد استفاده قرار گرفتند.
موفقیت pvs در فضا کار بردهای تجاری برای تکنو لوژی pvs تولید کرد. سادهترین سیستمهای فوتوولتاییک انرژی تعداد زیادی از ماشین حسابهای کوچک و ساعتهای مچی که روزانه مورد استفاده قرار میگیرد را تأمین میکند.
بیشتر سیستمهای پیچیده الکتریسیته را برای پمپاژ آب، انرژی ابزارهای ارتباطی، وحتی فراهم کردن الکتریسیته برای خانه هایمان فراهم میکنند.
تبدیل فوتوولتاییک به چندین دلیل مفید است. تبدیل نور خورشیدبه الکتریسیته مستقیم است، بنابراین سیستمهای تولید کننده مکانیکی به حجم زیادی لازم نیستند. خصوصیت مدولی انرژی فوتوولتاییک اجازه میدهد به طور سریع آرایشها در هر اندازه مورد نیاز یا اجازه داده شده نصب شوند.
همچنین، تأثیر محیطی یک سیستم فوتوولتاییک حد اقل است، آب را برای سیستم نیاز ندارد پختن و تولید محصول فرعی نیست. سلولهای فتوولتاتیک، همانند باتریها، جریان مستقیم (dc)را تولید میکنند که به طور عمومی برای برای راههای کوچکی مورد استفادهاست (ابزار الکترونیک). وقتی که ج
امروزه بسیاری از افراد در سیر تفکر خود به دلیل عدم آشنایی با اصول تفکر منطقی و صحیح ، ناخواسته دچار خطای شناختی می شوند. عدم اطلاع از خطاهای شناختی ورطه ای بسیار خطرناک و سهمگین می باشد. شاید بسیاری از گرفتاریهای مردم ما به دلیل آلوده بودن افکار ما به این نوع خطاها باشد. به نظر می رسد افسردگی ، بی قراری ، رقابتهای ناصحیح ، خشونت ، پرخاشگری و بسیاری از رفتارهای غیرعادی ما بی ارتباط با خطاهای شناختی نباشند. آرون بک روانشناس معروف و همکاران وی (1979) این خطاها را شناسایی و در قالب ده خطای شناختی معرفی نموده است. انسانهایی که تفکر غیرمنطقی دارند و یا خطاهای شناختی در افکارشان هویدا است ، در بسیاری از موارد اطلاع چندانی از این خطاها ندارند شایى عدم اطلاع ،باعث آلودگی این افکار با خطاهای شناختی می شوند. در این نوشتار سعی بر این است که خطاهای شناختی به صورت ساده و در قالب مثالهای روشن و واضح بیان شوند . امید است بسیاری از نگرانیها ، حالات و افکار نامطلوب که در پشت این خطاهای شناختی وجود دارند ، با اطلاع رسانی از بین بروند. الیس دلایل زیر را برای انسانگرا بودن درمان عقلانی-هیجانی انتخاب می کند:
الیس با اینکه خود را جزو اثبات گراهای منطقی می داند، ولی معتقد است تا حد زیادی هم پست مدرنیست و ساختگرا است. نظرات وی در مورد انسانها و دنیای آنها به شرح زیر است:
این یک روش درمانی از طریق صحبت کردن با بیمار است:
"رفتار درمانی شناختی"به شما کمک می کند تا به گونه دیگری اندیشیده ودرنتیجه این طرز تفکرجدید شما میتوانید با رفتارهای سالم ترو درست تری در برابرحوادث ناخواسته وناگوار پیرامونتان برخورد نمائید.
برخلاف سایر روشهای گفتار درمانی که روان درمانگر درپی شناسائی و ریشه یابی علل رفتارهای نامناسب مراجع خود در برابر ناملایمات وحوادث زندگی است تابه او کمک کند , در "رفتار درمانی شناختی" روان درمانگر فقط برمشکلات زمان حال (اینجا و اکنون) وانچه موجب ناراحتی و اضطراب درفرد بیمار گردیده است تکیه می کند.
مهم ترین انتقاد به اصل نظریه یعنی وجود مراحل رشد وارد شده است .آلبرت بندورا اشتباه کودکان در آزمایش های مربوط به نگهداری ذهنی را نه به سبب نرسیدن آنان به حد رشد مناسب ، بلکه به علت فرایندهای معیوب می داند . انتقاد دیگر برخلاف نظر پیاژه حدود 40 تا60 درصد بزرگسالان به طور کامل قادر به تفکر بر حسب عملیات صوری نیستند .
پیاژه نه فقط توانایی کودکان پیش دبستانی بلکه ، هم چنین توانایی کودکان دبستانی را نیز کمتر از آن چه هست برآورد کرده است . نکته دیگری که پیاژه به آن توجه نداشته و بر اساس نظریه ساختارگرایی ژنتیکی خود بر تحولات زیستی و مغزی بیشترین تأکید را کرده این است که دستیابی به تفکر منطقی تا حد زیادی حاصل یادگیری و تجارب زمینه ای در هریک از مراحل رشد هر فرد است .
افراد در صورتی می توانند از آشفتگی های عاطفی دوری کنند که زندگی خود را بر پایه گرایشهای فطری به منطقی و تجربی بودن بنا نهند. اگر عقلمان را راهنمای زندگیمان قرار دهیم رابطه ما با خودمان و دیگران بسیار ثمر بخش خواهد بود . مطمئنا ، عقل خداگونه نیست و گاهی محدودیتهایی دارد ، ولی برای اینکه اختلالهای عاطفی را به حداقل برسانیم ، هیچ مبنایی برای پردازش رویدادهای فردی و میان فردی زندگیمان بهتر از منطقی بودن نیست .
ما به عنوان انسانهای منطقی ، می دانیم که دنیا همیشه عادلانه نیست ، و رویدادهای ناگوار ، کم و بیش در زندگی اتفاق می افتد پس گاهی عواطف موجهی مانند : تاسف ، پشیمانی ، ناخوشایند بودن، و رنجش را تجربه می کنیم . از لحاظ منطقی می دانیم که انسان کاملی نیستیم و همیشه ناکامی ها و نقطه ضعفهایی داریم ، اما صرفا به این دلیل که کامل نیستیم نمی توانیم بپذیریم کسی با ما به صورت آدم بی ارزشی برخورد خواهد کند. با آنکه قبول داریم منافع شخصی خود را در درجه اول اهمیت قرار می دهیم تصمیم می گیریم شرایط اجتماعی ناخوشایند را در راستای منطقی تر تغییر بدهیم ، زیرا می دانیم در دراز مدت به نفع ماست که در دنیای منطقی تری زندگی کنیم .
رابطه میان افکار منفی و احساسات منفی
به نظر شناختی ها هر احساسی دارای یک مولفه فکری می باشد. و هیچ احساسی بدون مولفه فکری به وجود نمی آید بنابر این لازم است برای تغییر احساسات خود تا اندازه ای با مولفه های فکری آشنا باشیم.
اندوه و افسردگی :
اندوه و افسردگی ناشی از تفکر از دست دادن ، شکست خوردن ، مورد بی مهری واقع شدن ، مرگ یکی از عزیزان ، نرسیدن به یک هدف و........ باشد.
احساس گناه:
این تفکر که کسی را بی دلیل از خود رنجانیده ، یا در حد معیارهای اخلاقی خود ظاهر نشده استز
خشم رنجش و دلخوری :
این تفکر که کس با او رفتار نامنصفانه داشته یا می خواهد از او سو استفاده کند.
یاس و ناامیدی :
این فکر که من نمی توانم و از توان من خارج است این مشکل دیگر هیچ راه حلی ندارد و من به بن بست خورده ام .
اضطراب ، نگرانی ، ترس ، هراس شدید:
این فکر که من به خطر افتاده ام و حادثه بدی در شرف وقوع است :" اگر در حضور جمع و هنگام سخنرانی صحبتم را فراموش کنم ده اتفاقی می افتد؟ "یا" شاید دردی که در سینه دارم مقدمه یک حمله قلبی باشد.
احساس حقارت و بی کفایتی :
فرد خود را در مقایسه با دیگران قرار داده و نتیجه می گیرد که به خوبی آنها نیست . به اندازه آنها باهوش، جذاب ، موفق و باذوق نیست خودش را در حد و قواره دیگران یا کار خاصی نمی بیند و به همین خاطر پا پس می کشد و بنابراین خود را حقیر احساس می کند.
احساس تنهایی:
فرد به خود می گوید چندان مورد توجه نیست و نبود او برای دیگران فرقی ندارد هیچ کس او را دوست خود تلقی نمی کند . ظاهر جذابی ندارد و بدقیافه و بی ریخت است.
احساس درماندگی :
فرد گمان می کند مشکل او کماکان ادامه خواهد یافت و وضع بهتر نخواهد شد. با خود می گوید" گرفتاریهای من تمام نشدنی است "" دیگر نمی توانم تحمل کنم"
البته لازم به ذکر است که در هر یک از موارد بالا فرد افکار خود را عین واقعیت تلقی می کند.
در این که هر فردی تمایل دارد تا محبوب دیگران باشد، هیچ تردیدی نیست. خواستن پذیرش و تایید دیگران مقبول است، اما برخی افراد تایید را فراتر از یک تمایل و خواسته قلمداد میکنند. آنها تایید دیگران را نیاز و ضرورتی میپندارند که بدون آن قادر به حیات و بقا نیستند. هنگامی که اهمیت تایید ازسوی دیگران تا این حد مهم تلقی میگردد، شکست فرد در جنبه های گوناگون زندگی اجتناب ناپذیر می گردد:
1- میتواند یک منبع اضطراب باشد، که باعث محدود شدن زندگی شما گردد. شما از ریسک کردن اجتناب می ورزید، تجربه چیزهای جدیدی که موفقیت در آنها قابل تضمین نیست، و یا هر موقعیتی که شما از نوع تفکر دیگران نسبت به خود هراس دارید. این امر سبب میگردد عوض آنکه اهداف شخصی خود را دنبال کرده و خواسته های قلبی خود را طلب کنید، تنها خود را با انتظارات دیگران انطباق دهید.
2- شما ممکن است نسبت به انتقاد حساس گردید. احساس رنجش از انتقاد، از اینکه شما از بازخوردهای دیگران به عنوان تجارب یادگیری سود برید ممانعت میکند. در پی پذیرش و تایید دیگران بودن، ازعدم اعتماد بنفس و پذیرش خویشتن نشات میگیرد.
3- شما ممکن است تلاش به دستیابی به یک هدف ناممکن اصرار ورزید. شما هرگز قادر نخواهید بود پذیرش و تایید تمامی اطرافیان خود را جلب کنید. حتی اگر قادر به چنین کاری باشید آیا آنها شما را واقعا دوست خواهند داشت؟
4- دیگران نهایتا برای شما احترام کمتری قائل گردیده و شما را کمتر دوست خواهند داشت. آیا شما به کسانی که به سادگی رنجیده خاطر میگردند علاقه دارید؟ و برایشان احترام قائل میباشید؟ به زبان نیاوردن چیزهایی که منظورشان است، همواره برای وفق دادن خود با انتظارات و خواسته های دیگران کوشیدن، بی جهت بله گفتن، اجتناب از پذیرش مسئولیت زندگی خود، همواره محتاج عشق، توجه و یا ترحم دیگران بودن. هرچه بیشتر به دنبال پذیرش و تایید دیگران باشید، کمتر به آن دست خواهید یافت.
5- نگامی که شما پیوسته میکوشید تا تایید و پذیرش دیگران را جلب کنید، لاجرم این رفتار در شما بصورت یک عادت در می آید. و دیگر دیگران انتظار دارند تا شما بی قید و شرط خود را با خواسته های آنها وفق داده و به انتظارات آنها تن دهید. و چنانچه شما در برابر خواسته دیگران پاسخ منفی بدهید، ممکن است حتی از دست شما عصبانی و دلخور نیز بگردند! دیگران تصور میکنند شما نیاز، خواسته و آرزویی برای خود ندارید.
چه زمانی شما در پی پذیرش و تایید دیگران هستید؟
هر زمانی که شما نگران طرز تفکر دیگران نسبت به خود باشید. مانند:
1- بله گفتن وقتی که میخواهید نه بگویید.
2- بیان جملاتی که اعتقادی به آنها ندارید، ابراز موافقت نسبت به عقیده ای که مخالف آن هستید، تعریف و تمجیدی که از روی تظاهر اظهار میکنید.
3- واکنش به انتقاد بصورت حمله متقابل و حالت تدافعی.
4- هنگامی که عذر خواهی میکنید، در صورتی که مرتکب هیچگونه اشتباهی نشده اید.
5- نظر و عقیده دیگران را مبنای سلیقه شخصی خود قرار میدهید. چه لباسی خریداری کرده و یا مدل موی خود را به چه شکل در آورید.
6- قبل از صحبت کردن، تصمیم گیری و یا خرید چیزی اجازه می گیرید.
7- از دیگران میخواهید تا گفته های شما را تایید و تصدیق کنند."درست نمیگم؟"
8- بر خلاف مسیر و ارزشهای خود حرکت میکنید تا دیگران را تحت تاثیر قرار دهید.
برخی از طرز تفکرات غلط درباره مورد تایید واقع نشدن:
1- شما تصور میکنید فردی از دست شما عصبانی است اما علت آن را جویا نمیشوید.
2- نسبت به انگیزه های منتقدان خود دچار پیشداوری و نتیجه گیری عجولانه میگردید. شما نیت و قصد آنها را صرفا آزردن، کنترل کردن و یا تحقیر خود می بینید.
3- شما تصور میکنید انتقاد متوجه شماست در صورتی که اینگونه نیست.
4- شما با خود میگویید که چنانچه دیگران شما را دوست نداشته باشند، آنها به حتم از شما متنفر هستند.
5- شما میپندارید که عدم پذیرش از سوی برخی افراد به مفهومی این است که هیچ کس، هیچگاه شما را دوست نداشته و برایتان احترام قائل نخواهد شد. (تعمیم بی مورد)
6- شما تصور میکنید که یک انتقاد از سوی یک فرد به معنی طرد کامل شما از سوی آن فرد است.
7- شما تصور میکنید که عدم پذیرش و تایید ازسوی دیگران به پیامدهای جدی و ناگواری خواهد انجامید.
چنانچه شما پیوسته نگران آن میباشید که دیگران چگونه نسبت به شما خواهند اندیشید، پذیرش خویشتن در شما متزلزل است. بدین مفهوم که شما برای ارزیابی خود به تایید دیگران محتاجید. هنگامی که شما از دیگران عشق و احترامی که تصور میکنید به آن "نیاز" دارید دریافت نمی کنید، "تردید به خود" که در ذهن شما ریشه دوانده مجددا بال و پر میگیرد.زمینه ذهنی اینگونه ارزیابی خویشتن، احساس نیازمندی مفرط است. "نزد من شاد بودن و احساس ارزشمندی کردن وابسته به آنست که دیگران 1-همواره مرا دوست داشته باشند، 2-مورد تایید و پذیرش قراربدهند، 3-برایم احترام قائل باشند و 4-هیچگاه مرا رد و طرد نکنند." شما تصور میکنید که چنانچه فردی که پیشتر شما را دوست داشته ، دیگر تصمصم بگیرید که شما را دوست نداشته باشد، سرنوشتی بسیار وحشتناک وغیر قابل تحمل است.
آیا انسان قادر خواهد بود بر ترس غیر معقول خود از طرد شدن، دوست داشته نشدن و مورد تایید و پذ
در تعریفی دیگر میتوان گفت بازیافت عبارت است از فرایند پردازش مواد مصرف شده به محصولات و مواد تازه به منظوره جلوگیری از به هدر رفتن مواد سودمند بالقوه (ذخیرهای)، کاهش مصرف مواد خام، کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا حاصل از سوختن مواد و آلودگی آبها حاصل از تدفین زبالهها در خاک به وسیلهٔ کاهش مقدار معمول زبالهها و کم کردن نشر گازهای گلخانهای در مقایسه با تولید خالص. بازیافت یک مولفهٔ کلیدی در مدیریت مدرن کاهش مواد زائد که شامل سلسله مراتب کم کردن، دوباره مصرف کردن و بازیافت است. مواد قابل بازیافت چیزهای زیادی را شامل میشوند از جمله بسیاری از انواع شیشهها، کاغذها، فلزات،پلاستیک، منسوجات، آلمینیومهای الکترونیکی مصرف شده در رایانهها و گوشیهای تلفن همراه. اما استفاده مجدد از زبالههای زیستی همچون پسمانده مواد خوراکی به عنوان کود جزو بازیافت محسوب نمیشوند. موادی که قرار است بازیافت شوند یا به مرکز جمعآوری این مواد آورده میشوند از کنار خیابان جمعآوری میشوند و ابتدا دستهبندی شده سپس پاک میشوند و دوباره پردازشهایی روی آنها انجام میشود تا به مواد تازه برای ساخت تبدیل شون اگر چه گاهی اوقات بازیافت در مقایسه با تولید از مواد خام بسیار گرانتر و مشکلتر است، اما به خاطر استفاده مجدد از همان مواد به صرفهاست زیرا که آن مواد در حالت کلی دارای ارزش ذاتی میباشند و بعضی از مواد نیز دارای طبیعت خطرناکی هستند مانند جیوه. به همین خاطر استفاده مجدد از آنها بهتر است. محققان ادعا میکنند که بازیافت بیشتر از آنکه منابع را حفظ کند آنها را از بین میبرد. مخصوصاً در مواردی که دولت تعهد اجرایش را دارد. باید به این نکته نیز توجه کرد که آنها همچنین معتقدند که اگر هزینههای عملیاتی کمتر از سایر موارد برای از بین بردن مواد زائد (مثل دفن کردن زبالهها در خاکچال) باشد، این کار مقرون به صرفهاست. اما ممکن است هنوز آن ارزش خاص را نداشته باشد. در آمریکا سود سالیانه تسهیلات بازیافت ۲٫۹۸۱ میلیون دلار تخمین زده شدهاست در ۵ سال اخیر (۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸۸)این مقدار با رشد ۷٪ خود از رقم فعلی فراتر رفتهاست. زیرا در سالهای اخیر حجم زبالههایی که از مواد قابل بازیافت هستند افزایش یافتهاست.
ابتکارات جدید میتواند صنعت را تغییر دهد. برای مثال در کالیفرنیا و نیویورک با رشد ۷۵٪ تولید زبالههای قابل بازیافت نسبت به رقم ۵۰۰ ٪ قبلیه خود سودهای خالص بسیاری برای شرکتهای جمعآوری کنندهٔ این مواد به ارمغان میآورد.
روشهای بازیافت زباله
1- دفع بهداشتی
2- زباله سوز
3- بازیافت انرژی
4- استفاده مجدد(صنعت بازیافت)
دفع بهداشتی زباله
دفن بهداشتی زباله عبارت است از انتقال مواد زاید جامد به محل ویژه دفن آنها به نحوی که خطری متوجه محیطزیست نشود. این روش متداولترین روش دفع زباله در جهان است. در این عملیات حجم زباله به حداقل ممکن میرسد و در پایان هر روز لایهای زباله بهطور صحیح با خاک پوشانده میشود. در این روش مواردی همچون بو، دود و آلودگیهای خاک و آبهای زیر زمینی و سطحی وجود نداشته است.
عملیات دفن بهداشتی زباله شامل 4 مرحله زیر است:
1- ریختن زباله در یک وضع کنترل شده
2- پراکندن و فشردگی زباله در یک لایه نازک برای حجم مواد (به ضخامت حدود 2 متر)
3- پوشاندن مواد با یک لایه خاک به ضخامت حدود20 سانتی متر
4- پوشش لایه نهایی زباله به ضخامت حدود 60 سانتی متر با خاک
پوشاندن مواد در دفن بهداشتی زباله بهطور مؤثراز تماس حشرات، جوندگان، حیوانات دیگر و پرندگان با زبالهها جلوگیری به عمل میآورد. لایه پوششی خاک همچنین از تبادل هوا و مواد زاید جلوگیری کرده و مقدار آب سطحی را که ممکن است به داخل محل دفن نفوذ کند به حداقل میرساند. ضخامت لایه خاکی که برای پوشش روزانه مواد به کار میرود بایستی حداقل 15 سانتی متر و پوشش نهایی خاک در روی شیارهای زباله، 60 سانتی متر باشد تا از نظر ایجاد و یا نشت گازهای تولیدی در اعماق و یا سطح زمین کنترل لازم به عملاید.
انتخاب محل دفن زباله
انتخاب زمین مورد نیاز مناسب برای دفن زبالههای شهری، مهمترین عمل در دفن بهداشتی محسوب میشود که باید با دقت کافی و همکاری ادارات و مؤسساتی چون حفاظت محیطزیست، بهداشت محیط، سازمان آب منطقهای، سرجنگلداری، کشاورزی و منابع طبیعی و نیز با تشریک مساعی شهرداریها انجام شود. محل دفن بهداشتی زباله باید حداقل به مدت 25 سال محاسبه شده و در جهت توسعه شهر نباشد. بهطور عوامل مهمی که در انتخاب محل دفن زباله باید مورد توجه قرار گیرند، عبارتند از: توجه به بهداشت و سلامت عمومی، سطح زمین مورد نیاز، توپوگرافی منطقه، مطالعات هیدرولوژی و زمین شناسی جایگاه، قابلیت دسترسی به خاک پوششی مناسب، قابلیت دسترسی به محل دفن، فاصله شهر تا محل دفن، رعایت جهت بادهای غالب، زه کشی محل دفن،
روشهای مختلف دفن بهداشتی زباله
روشهای مختلف دفن بهداشتی زباله بر حسب موقعیت جغرافیایی، سطح آبهای زیر زمینی و میزان خاک قابل دسترس جهت پوشش زباله بسیار متفاوت است. در زیر به شرح متداول روشهای دفع بهداشتی پرداخته ایم:
1- روش دفن بهداشتی بهصورت مسطح
از این روش در مواقعی استفاده میشود که زمین برای گودبرداری، مناسب نباشد. در این روش زبالهها بعد از تخلیه بهصورت نوارهای باریکی به ضخامت 75ـ40 سانتی متر در روی زمین تسطیح گردیده و لایههای زباله فشرده میشوند تا ضخامت آنها به 300ـ180 سانتی متر برسد. از این مرحله به بعد روی لایههای آماده شده قشری از خاک به ضخامت 30ـ15 گسترده و فشرده میشوند.
2- روش سراشیبی
بیشتر در مواردی که مقدار کمی خاک برای پوشش زباله در دسترس باشد از روش سراشیبی استفاده مینمایند. مساعدترین منطقه برای عملیات دفن بهداشتی زباله در این روش، مناطق کوهستانی با شیب کم است. در این عملیات جایگزینی و فشردن مواد یک طبقه روی طبقه قبلی صورت گرفته و خاک لازم برای پوشاندن زباله از قسمتهای دیگر محل تأمین میشود.
3- روش ترانشهای یا گودالی
این روش در مناطقی که خاک به عمق کافی در دسترس بوده و سطح آبهای زیر زمینی به کفایت پایین است مورد استفاده قرار میگیرد. بدین ترتیب ترانشههایی به طول 30-12، عمق 4ـ1 و عرض 15ـ5/4 متر حفر میشود. از این پس زباله در ترانشههایی که از قبل آماده شده است تخلیه گردیده و بهصورت لایههای نازکی که بهطور معمول بین 200ـ150 سانتی متر است فشرده میگردد. ارتفاع این لایهها بایستی به حداکثر 5/2-2 متر رسیده و در صورت لزوم با قشری از خاک به ضخامت 30ـ10 سانتی متر پوشیده شوند.
زباله سوزی
سوزاندن زبالهها در محیط باز، در بشکه و سایر روشهای کنترل نشده سوزاندن، دارای تاریخچه بسیار قدیمی است. بهطور کلی، سوزاندن زواید جامد برای کاهش مقدار زباله وکاهش زمین دفن آن بود. بعد از اینکه مشخص شد حرارت میتواند میکروارگانیسمها را از بین ببرد، در بیمارستانها از کورههای زبالهسوز استفاده گردید. از کورههای زبالهسوز برای کاهش حجم و نابود ساختن میکروارگانیسمهای بیماری زا استفاده میشود امروزه، برخلاف دانش پیشرفته انسان در مورد احتراق، کورههای زبالهسوز مناسب به ویژه از نظر کنترل آلودگی هوا، از بین بردن مواد آلی و مصارف چند گانه طراحی نشدهاند.
محاسن زباله سوزها
1- این روش مؤثرترین روش دفع زباله است که در مقایسه با سایر روشهای دفع به زمین کم تری نیاز دارد. خاکستر باقیمانده به علت عاری بودن از مواد آلی و باکتریها از نظر بهداشتی مخاطرهآمیز نبوده و قابل دفن است.
2- آب و هوا و تغییرات جوی تقریباً تأثیر مهمی در این روش ندارد.
3- سوزاندن زباله در دستگاههای زبالهسوز منافع جنبی نظیر استفاده از حرارت ایجاد شده برای گرم کردن بویلرها و در نتیجه تولید انرژی بهره دارد.
معایب زباله سوزها
این روش در مقایسه با سایر روشها به سرمایهگذاری و هزینه اولیه بیش تری نیاز دارد. این روش ایجاد بو، دود و آلودگی هوا مینماید که مورد اعتراض مردم است. به کارکنان کارآزموده و افراد مجرب برای بهرهبرداری و نگهداری از دستگاههای زبالهسوز نیاز دارد. هزینه نگهداری و تعمیرات در این روش بیش از سایر روشهای دفع زباله است. این روش برای دفع مواد زاید خطرناک نظیر مواد رادیواکتیو و مواد قابل انفجار روش مناسبی نیست.
کورههای زباله سوزی بدون بازیابی انرژی
1- زبالهسوزهای پیوسته
در این نوع زباله سوزها مواد زاید به وسیله کانال قیفی شکل به درون کوره هدایت میشود. این روش دستگاههای کنترلی بهصورت خود کار برای تنظیم دمای کوره، کوران هوا، سرعت حرکت زباله و خنک نمودن خاکستر تولیدی تعبیه شده است. این واحدها چندان بزرگ طراحی نشده و قادر نیستند روزانه بیش از 150 تن زباله را بسوزانند.
2- زبالهسوزهای ناپیوسته
این زباله سوزها همچون کورههای زغال دستی در مواقع نیاز به وسیله کارگران، بارگیری شده و به کار گرفته میشوند و زبالهها گهگاه و در صورت نیاز به درون این کورهها فرستاده میشوند.
معایب کورههای زباله سوز
1- ایجاد گرد و غبار گازهای خروجی از دودکش که حدود 2 تا 5 مترمکعب است.
2- آلودگی هوا، هوای اولیه احتراق، ممکن است ناشی از فلزات و نمکها موجود در زباله باشد.
3- سرو صدا
سوزاندن موجب بیشترین درصد کاهش درزواید میشود.
– کاهش وزن زباله در اثر سوختن بستگی به شیشه، فلز و سایر مواد غیرقابل احتراق دارد. بهطور کلی، تقریباً 80-50% حجم زواید و 70درصد- 50درصد وزن آن در اثر سوختن کاهش مییابد.
کورههای زبالهسوز برخلاف زمین دفن زباله، به فضای کمی احتیاج دارند و به آسانی میتوان آنها را در منازل، آپارتمانها، فروشگاههای بزرگ و مؤسسههای مشابه بکار برد. از کورههای زبالهسوز کوچک محلی، برای کاهش حجم و وزن زبالهها استفاده میشود و بازیابی انرژی از چنین کورههایی کم است. این نوع کورهها تولید بوهای نامطبوع و دود میکنند که به علت احتراق غیرکامل مواد آلی است. دود کورهها را میتوان به و سیله دستگاههای کنترل آلودگی هوا کنترل کرد.
بازیافت انرژی
بسیاری از زبالههای شهری ترکیبی از زبالههای خانگی، تجاری و... شامل مواد آلی و غیرآلی میباشند و میتوانند مواد خوبی را از قسمت آلی تولید نمایند.
فن آوری تبدیل زباله به انرژی
در کشورهای صنعتی ارزش حرارتی زبالههای شهری بین 8 تا 12mj/Kg است که با 19mj/mg برای چوب خشک و 15mj/mg برای لگنت و mj/Kg 22 برای زغال سنگ مقایسه میشود.
1- تبدیل بیوشیمیایی
فرآیندی بیوشیمیایی است که طی آن زبالههای آلی به وسیله باکتریها به مولکولهای سادهتر شکسته میشوند که به دو صورت هوازی(همراه با اکسیژن) و بیهوازی (در غیاب اکسیژن) خواهند بود.
تجزیه بیهوازی: عبارت است از تجزیه مواد فساد پذیرتوسط عمل باکتریها در غیاب اکیسژن؛ حاصل این کار گازی است که ترکیبی از متان و دی اکسیدکربن است و به نام بیوگاز شناخنه میشود. بیو گاز میتواند به عنوان جایگزینی برای سوختهای فسیلی به کار میرود. برای هر تن زباله براساس تئوری حدود 300 متر مکعب بیوگاز در یک دوره 10 ساله در محل دفن ایجاد میشود که معادل 5 گیگا ژول انرژی است. گاز محل دفن میتواند در کاربردهای حرارتی نیز به کار رود. این گاز برای ایجاد حرارت در ساختمان و فرآیندهای صنعتی میتواند استفاده شود.
بازیافت به معنی استفاده از مواد مصرف شده برای تولید و ساخت مجدد همان کالا یا کالای قابل استفاده دیگر است، مثل ساخت کاغذ تازه از کاغذهای باطله و غیر قابل استفاده.
بازیافت زباله ها سه فایده مهم برای محیط زیست دارد. ما به کمک بازیافت زباله در مصرف منابع طبیعی صرفه جویی کرده ایم زیرا به جای استفاده از مواد خام برای تولید محصولات نو، از مواد بازیافتی استفاده می کنیم.
از دیگر فوائد بازیافت، صرفه جویی در مصرف انرژی است. البته برای بازیافت مواد زاید هم نیاز به مقداری انرژی است اما انرژی لازم برای بازیافت زباله خیلی کمتر از انرژی مورد نیاز برای تولید محصولات جدید از مواد خام است. برای مثال ساختن آلومینیوم از آلومینیوم بازیافت شده ۹۰ درصد انرژی کمتر از ساختن آن از سنگ معدن نیاز دارد. سومین فایده بازیافت نیاز به فضای کمتر برای دفن زباله هاست.
در گام اول برای بازیافت زباله ها باید مواد قابل تجزیه مثل پسمانده های آشپزخانه و مواد غذایی را از سایر زباله ها جدا کرده و سعی شود فقط این مواد را در کیسه زباله ریخته و به رفتگر تحویل داد. این مواد را به نوعی کود به نام کمپوست تبدیل می کنند و برای اصلاح خاک و جبران مواد غذایی از دست رفته از آن استفاده می کنند.
در مرحله بعد باید مواد قابل بازیافت را از زباله ها جدا کنیم. شیشه، کاغذ، پلاستیک و انواع فلزات از بهترین مواد برای بازیافت هستند.
▪ بازیافت مواد، جلوگیری از اتلاف سرمایه های ملی.
▪ انرژی صرفه جویی شده حاصل از بازیافت یک قوطی آلومینیومی، یک تلویزیون را برای سه ساعت روشن نگه خواهد داشت.
▪ آلومینیوم را می توان بارها ذوب کرد و به قوطی یا ظرف جدید تبدیل نمود.
▪ بازیـافت هر تـن کاغذ باطله، ماهانه از تخریب ۹۰ هـزار هکتار جنگل، مصرف ۱۲میلیون لیتر آب و ۱۲۰ هزار کیلووات برق می کاهد.
▪ به کمک بازیافت کاغذهای موجود در زباله ها، ماهیانه در آمدی بالغ بر۲۰ میلیارد ریال به دست خواهد آمد.
▪ بازیافت آلـومینیوم، آلودگیـهای زیست محیـطی ناشی از فرآیند تولید این فلز را ۹۵ درصد کاهش می دهد.
▪ برای تهیه شیشه از شیشه بازیافت شده ۵۰ درصد آلودگی آب و ۲۰درصد آلودگی هوا را کاهش می دهد.
▪ بازیافت کاغذ، منابع اقتصادی، عدم وابستگی در جهت ورود خمیر کاغذ، کاهش آلودگی، جلوگیری از قطع درختان و کاهش تولید زباله را به دنبال خواهد داشت.
▪ انرژی لازم، برای تولید یک کیلوگرم لاستیک نو، سه برابر انرژی مورد نیاز برای تولید یک کیلوگرم لاستیک بازیافتی است.
▪ ورقه های آلومینیومی بشقاب پیتزا و شیرینی قابل بازیـافت اند، آنها را داخـل سطل زباله نیندازیم.
▪ به کمک بازیافت کاغذ، می توانیم از قطع شدن درختان زیادی جلوگیری کنیم.
▪ بازیافت هر تن کاغذ، می تواند زمینه اشتغال برای ۵ نفر را فراهم کند
▪ به کمک بازیافت، مساحت کمتری از بیابانها و مراتع کشور به زباله دانی تبدیل می شود.
▪ به کمک بازیافت کاغذ، میزان انرژی مورد نیاز به یک چهارم و آب مورد نیاز به یک صدم کاهش می یابد.
▪ اصلاح الگوی مصرف و بازیافت بهداشتی زباله، دو اصل مهم برای کاهش آلودگی محیط زیست.
▪ برای تهیه هر تن کاغذ از چوب ۴۴۰ هزار لیتر آب مصرف می شود در حالی که برای تهیه آن از کاغذ باطله، ۱۸۰۰ لیتر آب کافی است.
▪ تهیه کاغذ از کاغذهای بازیافتی، ۳۰ تا ۵۵ درصد انرژی کمتری نیاز دارد و ۹۵ درصد آلودگی کمتری ایجاد می کند.
▪ به کمک بازیافت ۲۵ درصد از کاغذهای موجود در زباله های شهری، می توان سالانه از قطع یک میلیون و هفتصد هزار درخت جلوگیری کرد.
▪ صرفه جویی در مصرف مواد اولیه و انرژی و نیز کاهش ورود مواد آینده به محیط زیست از فوائد بازیافت است.
▪ با کاهش مصرف منابع طبیعی و بازیافت زباله، عمر تنها زیستگاه بشر « زمین » را طولانی تر کنیم.
▪ کیسه های نایلونی و پلاستیکی تجزیه پذیر نیستند، از مصرف بی رویه آنهاخودداری کنیم.
▪ بازیافت فرصتی برای محیط زیست و منابع ۶۱۴۷۲;۶۱۴۷۲;محدود آن.
▪ بازیافت گامی حیاتی برای حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست.
▪ بازیافت گامی سبز در جهت توسعه پایدار.
▪ مشکل کمبود کاغذ در کشورهای در حال توسعه بزرگترین
▪ مشکل برای ادامه تحصیل است. به کمک بازیافت،
▪ کشورمان را در حل این معضل یاری کنیم.
۱) بازیافت کاغذ »
برای تهیه هر تن کاغذ نیاز به قطع ۱۷ اصله درخت است. بنابراین اگر هر شخص کاغذهای باطله اش را در طول یک سال جمع کند معادل ۵/۱ اصله درخت است و اگر همه ما ایرانیان این کار را انجام دهیم از قطع ۱۰۰ میلیون درخت در طول یک سال جلوگیری کرده ایم.
برای تهیه مصرف سالانه دستمال کاغذی هر خانواده ایرانی نیاز به قطع ۵/۱ اصله درخت می باشد.
استفاده از کاغذ بازیافت شده به جای تهیه آن از چوب درختان، موجب کاهش آلودگی هوا به میزان ۷۴ درصد، کاهش آلودگی آب به میزان ۳۵ درصد و کاهش مصرف آب به میزان ۵۸ درصد خواهد شد به همین دلیل ۵۰ درصد کاغذ تولید شده در کشورهای توسعه یافته از کاغذهای بازیافتی است.
بنابراین بازیافت کاغذ علاوه بر منافع اقتصادی، موجب عدم وابستگی در جهت ورود خمیر کاغذ، کاهش آلودگی، ممانعت از قطع درختان و کمک به سیستم جمع آوری و دفن زباله های تولیدی می شود. پس چه خوب است:
روزنامه ها و کاغذهای باطله و دفترچه های تمام شده بچه ها را هرگز دور نریزیم، آنها را از سایر زباله ها جدا کرده و به مأموران بازیافت تحویل دهیم. اشیایی مثل پاکتها و پوشه ها را دورنریزیم تا در مواقع لزوم از آنها استفاده کنیم
۲) بازیافت پلاستیکها
ـ پلاستیک ها از نفت که منبعی غیر قابل تجدیدند تهیه می شوند ولی به علت غیر قابل تجزیه بودن، از زباله های پایدار و آلوده کننده محیط زیست به شمار می آیند.
ـ کیسه های نایلونی و پلاستیک به طور متوسط ۵۰۰ تا ۷۰۰ سال در طبیعت باقی می مانند.
ـ ۳۰ درصد از پلاستیکهای تولید شده در بسته بندی به کار می روند. بنابراین با جلوگیری از بسته بندیهای زائد می توان به مقدار زیادی از حجم زباله ها کاست.
ـ استفاده از بسته بندیهای قابل بازگشت و یا ساکهای پارچه ای به هنگام خرید، از راههای مؤثر در جهت کاهش میزان ورود زباله ها به طبیعت است.
ـ به منظور کاهش حجم زباله ها می توان از کیسه های پلاستیک خشک و غیر آلوده چندین بار استفاده کرد و در پایان هم، از آنها برای جمع آوری زباله ها، استفاده نمود.
ـ به همراه داشتن لیوان شخصی به جای استفاده از لیوان یک بار مصرف و به کار بردن ظروف قابل شستشو به جای ظروف یک بار مصرف در مراسم و مهمانی ها، از دیگر راههای کاهش ورود زباله های پلاستیکی به محیط زیست است.
۳) بازیافت شیشه
ـ بطری شیشه ای که امروز دور انداخته می شود تا ۱۰۰۰ سال دیگر هم به صورت زباله در روی زمین قرار دارد.
ـ برای تولید شیشه باید مقدار زیادی شن و ماسه از زمین استخراج شود که این کار مستلزم صرف مقدار زیادی انرژی و آب است.
ـ انرژی لازم برای تولید هر کیلوگرم شیشه حدود ۴۲۰۰ کیلو کالری است.
ـ تهیه شیشه از شیشه بازیافت شده نسبت به تهیه آن از مواد اولیه، آلودگی آبها را به میزان ۵۰ درصد آلودگی آب و تا ۲۰ درصد آلودگی هوا را کاهش می دهد.
ـ ذوب هر تن شیشه منجر به صرفه جویی ۱۰۰ تن نفت می شود.
ـ جدا کردن انواع ظروف شیشه ای شکسته یا شیشه های مربا، سس و غیره در منزل جهت بازیافت آنها، گام بزرگی در جهت بازیافت شیشه هاست.
ـ به هنگام جمع آوری شیشه ها، بهتر است درپوش های پلاستیکی و فلزی بطریهای شیشه ای را جدا کرده و آنها را بر حسب رنگ تفکیک کرد.
بعضی از زباله های تولید شده در خانه ها از مواد بسیار خطرناک به شمار می آبندو مانند باطریهای مختلف، لامپهای مهتابی و جیوه ای، لوازم الکترونیکی و ... . این وسایل دارای مواد خطرناکی هستند که سلامت ما و محیط زیست را تهدید می کنند.
بنابراین :
ـ چه خوب است از لوازم خانگی یا اسباب بازیهای باطری دار را کمتر استفاده کنیم. ساعتهای اتوماتیک بهتر از ساعتهایی است که با باطری کار می کنند.
ـ از قرار دادن لامپهای جیوه ای و مهتابی و یا لامپهای سوخته در محلی که احنمال شکستن آنها وجود دارد خودداری کنیم.